چالش های اقتصاد ایران

شرایط کنونی اقتصاد ایران به ما قدرت پیش‌بینی و قضاوت بهتر در مورد آینده می‌دهد که بتوانیم نگرانی‌ها را شناسایی کنیم و پی ببریم که به چه سمتی در حال حرکت هستیم. برخی از این نگرانی‌ها …

شرایط کنونی اقتصاد ایران به ما قدرت پیش‌بینی و قضاوت بهتر در مورد آینده می‌دهد که بتوانیم نگرانی‌ها را شناسایی کنیم و پی ببریم که به چه سمتی در حال حرکت هستیم. برخی از این نگرانی‌ها طی سالیان متمادی تداوم داشته و جزئی از هویت نظام اقتصادی ما را تشکیل می‌دهد و برخی نیز اخیرا تشدید شده و دل‌مشغولی‌های جدی‌تری ایجاد کرده است. در ادامه به مجموعه این موارد پرداخته می‌شود که می‌توان ادعا کرد نوعی توافق در مورد آنها وجود دارد:

۱) همه قبول داریم دولت در حال بزرگ‌تر‌شدن است. این در حالی است که همیشه صحبت از آن است که دولت باید کوچک شود.

۲)اقتصاد ما در درون خود یک نظام یارانه‌ای به صورت پنهان ولی در ابعاد بسیار وسیع دارد. که مهمترین آن یارانه انرژی است.

۳) کسری بودجه به‌عنوان بزرگترین چالش اقتصادی کوتاه مدت کشور سال‌هاست عملکرد نظام مالی ما را تحت‌الشعاع قرار داده و کمیت و کیفیت خدمات دولتی را ضعیف و ضعیف‌تر کرده است.

۴)تورم مشکل دیگر اقتصاد ماست. در ۲۰ سال گذشته همیشه میانگین نرخ تورم حدود ۱۸ درصد بوده است. در برخی دوره‌ها سیاست‌های انبساطی پولی، تورم را افزایش داده و مجددا مجموعه سیاست‌ها در جهت پایین آوردن آن تنظیم شده و این داستان ادامه داشته است.

۵) خصوصیت دیگر، بی‌ثباتی در تعهدات مالی دولت است. به طور کلی، یکی از نقش‌های دولت‌ها ایجاد ثبات در اقتصاد است. یعنی دولت باید یکی از لنگرگاه‌های ثبات باشد. اما متاسفانه در کشور ما، دولت به دلیل مشکلات مالی، خود یکی از محورهای بی‌ثباتی محسوب می‌شود.

۶) خصوصیت دیگر، ثبات نرخ ارز به‌رغم تفاوت قابل توجه تورم داخلی و تورم خارجی است. این امر منجر به کاهش نرخ حقیقی ارز شده است. هرگاه نرخ حقیقی ارز کاهش پیدا کند قدرت رقابت اقتصاد کم می‌شود در نتیجه صادرات گران شده و واردات ارزان‌تر می‌شود؛ به دنبال آن رقابت‌پذیری محصولات داخلی در عرصه بین‌المللی کاهش می‌یابد و رانت‌جویی و فساد اداری توسعه می‌یابد.

۷)مورد دیگر عدم شکل‌گیری ارتباط با جهان خارج است. ما موفق نشده‌ایم اقتصادی را که با دنیای خارج بتواند ارتباط برقرار کند، شکل داده و از مزایای این ارتباط بهر‌ه‌مند شویم. فعال‌ترین جزو اقتصاد ما که با دنیای خارج ارتباط دارد بخش نفت است و فقط حول همان یک محور، ارتباط با دنیای خارج شکل گرفته است.

۸) ما فاقد نظام تامین اجتماعی یا نظامی هستیم که بتواند با پدیده فقر در جامعه به نحو مطلوبی مقابله کند و شرایط رفاهی گروه‌های کم درآمد جامعه را به نحو موثری بهبود بخشد.

۹) اختلال در قیمت‌ها و دخالت دولت در امر قیمت‌گذاری بنگاه‌های اقتصادی یکی دیگر از مسائلی است که به صورت قطع و وصل انجام می‌شود، یعنی هر چند سال یکبار شاهد برگشت مجدد دخالت دولت در امر قیمت‌گذاری هستیم. با وجود اینکه دولت اعلام می‌کند که اصلا در این بخش دخالتی نخواهد کرد اما به محض اینکه تورم در جامعه افزایش پیدا می‌کند یا نگرانی‌های آن به چشم می‌خورد دولت به سرعت وارد امر قیمت‌گذاری می‌شود.

۱۰) مورد دیگر نقش منفعل بخش خصوصی است. بخش خصوصی در کشور ما بسیار ضعیف است و در مجموعه اقتصاد، کاملا منفعل عمل می‌کند. اگر امروزه هویت جدیدی تحت عنوان بخش خصوصی در کنار وزارتخانه‌ها در کشور ما در حال شکل‌گیری است صرفا نوعی فرار از مقررات دولتی است بدون اینکه بتواند از کارایی‌های بخش خصوصی برخوردار باشد. این نوع بخش خصوصی از دولت دستور می‌گیرد، فقط تفاوتی که دارد این است که این بخش از بخش‌های ستادی دولت آزاد می‌شود وگرنه ارتباطش به نحو خیلی قوی با بخش‌های اجرایی دولت برقرار است و در همان قالب عمل می‌کند.

۱۱)خصوصیت دیگر، وابستگی به نفت است. شاخص‌های اقتصادی ما به شدت با شاخص‌های نفت در حال نوسان است و نیاز به توضیح بیشتر ندارد.

۱۲) مورد دیگر ضعف رقابت‌پذیری است. محصولاتی که امروزه تولید می‌کنیم به ندرت می‌توانند در یک شرایط شفاف رقابتی بین‌المللی در بازارهای جهانی راه پیدا کنند و برای خود بازار به دست آورند.

۱۳) ویژگی آخر شرایط انحصاری است که در مجموع بازارهای ما وجود دارد که این شرایط انحصاری یک دینامیسم قهقرایی را ایجاد کرده است. بنگاه‌هایی که وضعیت مالی آنها خوب است بنگاه‌هایی هستند که شرایط‌شان در بازار، به صورت انحصاری است. این بنگاه‌ها به دلیل مازادی که در نتیجه شرایط انحصاری ایجاد می‌کنند قدرت جذب بسیار بالایی برای نهاده‌های کمیاب اقتصاد، چه نیروی انسانی و چه بقیه نهاده‌ها دارا هستند. اما متاسفانه این موضوع منجر به افزایش کارایی این بنگاه‌ها نمی‌شود چون بنا بر تعریف، انحصار با ناکارایی عجین است.