گسترش کار آفرینی میان زنان

علاوه بر محدودیتهای مختلفی که پیش روی یک کارآفرین یا ایجاد کنندگان و توسعه دهندگان بنگاههای اقتصادی قرار دارد , زنان و برخی از گروههای جامعه باید بــر محدودیتهای دیگری نیز که گهگاه غیر قابل حل هستند , فائق آیند

در بسیاری از جوامع، برخی از گروههای اجتماعی با تبعیض‌های اجتماعی و اقتصادی روبرو هستند که همین امـــر، آنها را از دسترسی درست و دقیق به بازار کار و دستیابی به حداکثر توان بالقوه محروم می‌سازد. این گــــروههــا شامل زنان، کارگران کهنسال و کارگران بسیار جوان، افرادی با تفاوتهای قومی و قبیله‌ای،گروههای غیر بومی و اقلیتهای مذهبی، همچنین افرادی که در مدت زمان طولانی بیکار بوده‌اند، کارگرانی که مهارت آنها در سطح پائینی است و ... می‌باشند. اگرچه سطح تبعیضی که افراد خاص با آن روبرو می شوند از کشوری به کشوردیگر متفاوت است اما اعمال تبعیض در همـــه کشورها با هر سطح توسعه وجود دارد. در این میان تبعیض‌هایی که علیه زنان و ارتقاء کارآفرینی آنان اعمال می‌شود در کاهش نقش آنها درتولید ناخالص ملی کشورها و در نتیجه توسعه اقتصادی سهم بسزایی دارد. بنـــــابــراین بــا توجه به اهمیت موضوع در این مقاله سعی داریم، به بحث و بررسی پیرامون این مسالـــه و راه‌حلهای موجود بپردازیم.

● گسترش کار آفرینی زنان: مسائل و رویکردها

علاوه بر محدودیتهای مختلفی که پیش روی یک کارآفرین یا ایجاد کنندگان و توسعه دهندگان بنگاههای اقتصادی قرار دارد ، زنان و برخی از گروههای جامعه باید بــر محدودیتهای دیگری نیز که گهگاه غیر قابل حل هستند ، فائق آیند. دلیل این محدودیتها اغلب وجود تبعیضهای مختلفی است که در سطح عمیقی از رفتارهای فرهنگی حاکم بر جوامع تثبیت شده و در این میان کارآفرینان زن، بزرگترین گروه از جمعیتی را تشکیل می دهند که از چنین اعمال تبعیض آمیز شغلی و تجــاری رنج می برند. هر چند این مسائل در مورد گروههای دیگر جامعه، مثل افرادی که دچار اختلالات خاصی هستند، افراد بسیار جوان و افراد کهنسال، اقلیت های مذهبی و قومی و افراد بیگانه و نیز افرادی که بیماری خاصی (مثل ایدز) دارند، نیز وجود دارد اما هنوز مشخص نیست که آیا این افراد توانایی لازم برای ایجاد وتوسعه موفقیت آمیز کسب و کار را دارند یا خیر. اما اگر به جای اینکه به توانمندی و کفایت زنان در ایجاد و تــوسعه کسب و کار توجه شود در مورد آنها اعمال تبعیض شود، امری ناگوار و به دور از نگاه کارشناسانه است. بنابراین، این موانع بر جوامعی که پتانسیل مشارکتهای اقتصادی زنان در سطح پایین و ناچیزی قراردارد ، تاثیر منفی خواهدگذاشت. برخی از این مسائل برای دولتها، گروههای زنان و سازمانهای مختلفی که هدف آنها حفظ و ارتقاء حقوق افراد است و با این تبعیض‌ها مواجه می‌باشند، شناخته‌شده هستند اما همه افراد در هر وضعیتی که قراردارند باید از فرصتهای برابر و یکسان از نظر دسترسی به منابع، مهارتها و دانش استفاده کنند تــا قادر باشند حداکثر استفاده از پتانسیل و توان خود را بنمایند. علاوه بر این آنها باید بتوانند درصورت عضویت در سازمانهای کارفرمایی و کارگری از حمایت‌های لازم برخوردار شوند به طوریکه گرایشها و کسب و کارهای آنها بتواند ضمن قرارگیری درست در مسیر و سطوح مختلف بوروکراسی، تکامل و ارتقاء یابد.

● اعمال تبعیض‌آمیز علیه زنان

گزارش سازمان جهانی کارILO در خصوص تساوی در کار( ۲۰۰۳) اشکال گوناگون تبعیض علیه زنان را نشان می‌دهد. بسیاری از زنان با وجود مسئولیتهای دوگانه) زایمان و خانه داری(با نابرابریها و موانع موجود در شغل و کسب درآمد نیز مواجه هستند که اغلب به خاطر تبعیض‌های جنسیتی است. اعمال تبعیض آمیز شامل مواردی چون مخالفت مردان با فعالیت همسرشان دربنگاههای اقتصادی و ایجاد یک حرفه و یا شغل است. در بسیاری از جوامع به دلیل محدودیتهای فرهنگی که وجود دارد اززنان انتظار میرود تا اوقات زندگیشان را در یک محیط محافظت شده سپری کنند که آنها را از رویارویی با افرادی قویتر حفظ کرده و دورنگه دارد. همچنین از زنان انتظار می‌رود تا فعالیتهایشان را به خانه‌داری و مراقبت از فرزندان محدود کنند. البته این موارد در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است.در اغلب کشورهای توسعه یافته و همینطور در تعداد زیادی از کشورهای افریقایی، امریکای لاتین و آسیا افزایش چشمگیری در تعداد زنانی که به کارآفرینی وایجاد کسب و کار پرداخته اند، حاصل شده است. زنان بخش قابل توجهی از سهام بنگاههای اقتصادی کوچک(SME)هارا تشکیل میدهند و بنابراین تقویت مشارکت بالقوه آنها برای رشد اقتصادی هر کشور ضروری است.با تحقق این امر، دولتها نیز باید برای کاهش فقر و توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی زنان مشارکت کنند.

گسترش عدالت اجتماعی و حمایت از زنان شاغل، همچنین گسترش تساوی بینزنان و مردان دراداره کسب و کار و انجام شغل در مرکز سازمان جهانی کار مورد تاکید قرار گرفته و در بسیاری از مناطق اجرا شده است. درحالیکه اصل برابری فرصتها در کار بین زن و مرد در سطحی وسیع در بسیاری از کشورها پذیرفته شده اما در عین حال برخی نابرابریها در سطح جهانی هنوز ادامه دارد. این نابرابریها بویژه در بخشSMEها دیده میشود (جایی که کارآفرینان زن عمدتاً در بخش اقتصاد غیررسمیفعالیت میکنند و طبق گزارشات موجود داوطلب مشاغل جدی و حساس هستند).

زنان باید بمنظور دستیابی هرچه بیشتر به توان و پتانسیل موجود در خود بر اساس سیاستها و برنـامه‌هایی به شناسایی محدودیتهای مختلفی که در مقابل توانمندیهای‌هایشان وجود دارد، بپردازند. فعالیتهای اقتصادی زنان ممکن است با تبعیض های مستقیم و غیرمستقیم محدود شود. برای مثال تبعیض مستقیم در دسترسی به مکانیزمهای حمایتی مانند آموزش و مسائل مالی و اعتباری است؛ از سوی دیگرتبعیض غیرمستقیم، معمولاً به خاطر عدم شناخت کافی و یا عدم پذیرش نقشهای متفاوت زنان در جامعه و تاًثیر آن بر اشتغال اعمال می‌شود.

در گزارشILC هفت محدودیت عمده برای زنان کارآفرین شناسایی شده‌است:

۱) پر رنگتر بودن نقش زنان در خانواده و نیاز بیش از مردان به حضوردائمی آنها در خانواده

۲) وجود افکار منفی در مورد نقش زنان در کسب و کار

۳) سطوح آموزشی نسبتاً پایین‌تر زنان، به دلیل دسترسی محدود به فرصتهای آموزشی شغلی

۴) فرصتهای محدودتر در بخش دولتی برای توسعه مهارتها

۵-)دسترسی ناکافی زنان کارآفرین به تکنولوژی خدمات حمایتی و اطلاع رسانی

۶) دسترسی کمتر زنان به اعتبارات نسبت به مردان بدلیل ضعف مسائل مربوط به ضمانت و مقادیر کم اعتبارات و نیز نگرش منفی درخصوص توان بازپس‌دهی پائین زنــان کارآفرین از سوی متصدیان وام: در بعضی کشورها قوانین یا مسائل اجتماعی مانع از مالکیت زنان بر اموال شده و بنابراین از ثبت کارآفرین تحت عنوان نام یک زن و نیز دستیابی آنان به خدمات دولتی جهت توسعه کسب و کار و برنامه های توسعهSME جلوگیری می‌کنند.

رویکردها و برنامه‌های پیشنهادی برای کاهش محدودیتهایی که زنان با آن مواجه هستند

دو راه حل اصلی برای کاهش اعمال تبعیض‌آمیز وجود دارد: یکی راه حل دراز مدت با هدف تغییر تدریجی

رفتارهـای فرهنگی واجتماعی که اشکال بدتر تبعیض را کاهش می‌دهد و دیگری را ه‌حلهای کوتاه مدت و میان مدت که در بسیاری از کشورها بکار گرفته می‌شوند. راه‌حل طولانی مدت نیاز به استفاده از انواع مختلف روشهایی دارد که سطح آگاهی‌های عمومی را افزایش داده و تحقق آن از طریق سمینارها، کارگاههای آموزشی، و در قالب فیلم های آموزشی و برنامه‌های رسانه‌های ارتباط جمعی امکانپذیر است. راه‌حلهای کوتاه مدت نیز با استفاده بهینه وموثر از قوانین موجود در مقابل اعمال تبعیض آمیز ارایه میشوند.

● برنامه‌های توسعه کار آفرینی زنان

نکات مهم در گسترش کار آفرینی زنان وجود دارد که به شرح ذیل مطرح می‌شوند:

▪ توجه به خصوصیات گروه هدف به ویژه نقشهای دوگانه زنان هم به عنوان همسران خانه‌دار و هم بعنوان مادر و نیز یک فرد مشارکت کننده در درآمد خانواده،

▪ شناسایی فرصتها و خدمات مناسب کسب و کار که با انعطاف‌پذیری کافی جهت رویارویی با تغییرات میزان تقاضا در بازار کار وجود داشته باشد،

▪ توجه به اینواقعیت که بسیاری از زنان باید بخشی از وقت خود را به فعالیتهای خانه‌داری و یا پرورش و نگهداری فرزندانشان اختصاص دهند،

▪ فراهم کردن آموزش مفید و موثر، قابل دسترس و مرتبط همراه با دسترسی به مدیـریت مالی دقیق و پایدار،

▪ شناسایی و تقویت کانالهای مناسب برای ارائه خدمات مالی و غیر مالی به زنان کارآفرین،

▪ تاًسیس شبکه های کاری و اطمینان از هماهنگی بین بخشهای دولتی و غیــــردولتی،

▪ آموزشافــراد دربخشهای دولتی و بانکها و دیگر موسسات مالی یا اعتباری برای تشخیص توان اقتصادی کارآفرینــان زن.

● نتایج تحقیقات انجام شده در توسعه کار آفرینی زنان:

در این بخش اطلاعات موردنیاز از بیش از۵۰ کشور جهان جمع‌آوری شده است و این نشان‌دهنده اهمیتیاست که در اغلب کشورها برای توسعه کارآفرینی قائل شده‌اند. بیشترین تعداد پاسخها اشارهبه اقداماتی دارد که توسط دولتها برای حمایت از کار آفرینی زنان انجامشده است و در ذیل به آنها اشاره می شود:

▪ اهمیت کارآفرینی زنان و مشارکت آنها در اقتصاد محلی

▪ برنامه‌های آموزشی برایگسترش کارآفرینی زنان

▪ ارایه امکانات ویژه با ایجاد نگرش جنسیتی

▪ تسهیل دسترسی آسانتر زنان به خدمات مالی

▪ محافظت و حمایت قانونی از زنان و برنامه های حمایتی با تاکید بر جنسیت

اقدامات و قوانین تبعیض‌آمیزی که زنان با آنها مواجه هستند:

تعدادی از کشورها به محدودیتهای قانونی وبسیاری از موارد تبعیض‌آمیزکه زنان در تاًسیس یا ادارهیک کسب و کار با آنها مواجه هستند اشاره می کنند. در کشور جامائیکا، کارآفرینان زن برای گــرفتن وام و برخورداری از تسهیلات بانکی با مشکلات عمده‌ای مواجه هستند که دلیل عمده آن بهرفتار تبعیض‌آمیز بخش وام دهنده و این نگرش که از یک سو سطح تحصیلات زنان پایین بوده و نیز توانایی لازم برای معرفی ضامن را ندارند و از سویی بسیاری توانایی زنان را برای انجام امور بوروکراسی محدودمی دانند برمی‌گردد. در پاکستان، موقعیت اجتماعی برای زنان کارآفرین و بویژه آن دسته از زنان که قصد ایجاد یک کسب و کار را دارند بسیار دشوار است. آنها هم با موانع قانونی و هم با اقدامات تبعیض‌آمیز اجتماعی روبرو هستند. بااینکه تعداد زنان در بسیاری از کشورها از مردان بیشتر است اما فعالیت آنها به اداره یک کسب و کار خیلی کوچک و پتانسیل رشد محدود ختم می‌شود. در جنوب آفریقا زنان بیشتر از مردان به اداره هر نوع کسب و کار میپردازند (۱۸% در مقابل۱۱%) ،اما بیشتر در بخشSMEها متمرکز شده‌اند (۴۲% کارآفرین در سال ۱۹۹۶).

● حساس‌سازی برنامه برای توسعه کارآفرینی زنان:

بسیاری از کشورها با هدف گسترش و توسعه کارآفرینی به حساس‌سازی برنامه‌ها پرداخته‌اند.درکشورغنا، انجمن ملی صنایع کوچک بخشی تحت عنوان توسعه کارآفرینی زنان تاًسیس کرده‌است که این بخش به رفع نیازهای خاص کارآفرینان زن می‌پـردازد.این بخش سمینارهای ویژه مسائل زنان، برنامه‌های کارآفرینی تحت عنوان برای کسب و کارتان برنامه ریزی کنید را برای گروههای زنان و دختران جوان در موسسات فنی و حرفه‌ای و موسسات برنامه‌ریزی شغلی ارائهمیکند. در کشــور هند، سازمان توسعه صنایع کوچک، تعاونی های مختلف توسعه صنایع ایالتی کوچک، بانکها وNGO های محلی، برنامه های مختلفی را هدایت و رهبری میکنند. همچنین جایزه ویژه بهترین زنان کارآفرین سال با توجه به موفقیتهای کسب شده توسط کارآفرینان زن طی مراسمی اهدا می‌گردد. در کشور اندونزی نیز دولت فعالیتها و اقدامات گسترده‌ای را با هدف ارتقاء نقش زنان در توسعه آغاز کرده است.

● قوانین موضوعه در برابر اعمال تبعیض‌آمیز جهت گسترش کارآفرینی زنان:

اگرچه این قوانین در بسیاری از کشورها هنوز وجود ندارد اما در عین حال برخی کشورها قوانینی را برای حفاظت زنان در مقابل تبعیضهای مختلف وضع نموده‌اند ودر واقع راهی برای حفظ حقوق زنان گشوده‌اند.بعضی از کشورها نیز قوانین یا برنامه‌هایی اتخاذ نموده‌اند که زنان را بعنوان یک گروه هدف برای برنامه‌های خاص توسعه کارآفرینی مورد توجه قرارمی‌دهد. در این بخش، دولت با سازمانهای کارفرمایی و کارگری همکاری می‌کند.در کشور مالزی، دولت و سازمانهای کارفرمایی و کارگری نقش مهمی را در گسترش و توسعه کارآفرینی زنان، ونیز حفظ حقوق کارآفرینان زن ایفا میکنند.

● مالزی: اقدام سه جانبه در جهت توسعه کارآفرینی زنان

طرح پیشنهادی (یا لایحه)دولت برای کارآفرینان زن توسط اسمید و با هدف افزایش میزان دسترسی کارآفرینان زن به منابع مالی ارائه شد. طبق این لایحه از این پس، میتوان در بخشهای خدمات و تولید به طرحهایمختلف و کمکهای مالی دسترسی داشت.در این کشور معمولاً هیچ مانعی بــرای کارآفرینان زن وجود ندارد که از تاًسیس یا توسعه کسب و کار توسط آنها جلوگیری کند. البته اگر زنان کارآفرین احساس کنند که چنین موانعی وجود دارد یا تبعیضهای جنسیتی خاصی در مورد آنها اعمال می‌شود میتوانند مـراتب را به مراجع دولتی مربوطه انعکاس دهند. گزارشهای اتحادیه کارفرمایان نشان میدهد طبق مصوبات دولت در تاریخ بیست و هشتم سپتامبر سال۲۰۰۱ ، دولت مالزی هرگونه اقدام تبعیض‌آمیز جنسیتی را غیرقانونی اعلام نموده‌است. اجلاس اتحادیه تجاری مالزی نشان میدهد که اتحادیه‌های تجاری بطور فعال در جهت تساوی جنسیتی در کار اقدام نموده و حوزه فعالیتهایشان را در جهت یاری و کمک به زنـان برای تاًسیس کسب و کارهای کوچک گسترش داده‌اند. این اجلاس یک بخش مربوط به امور زنان را شامل می‌شود که آموزش و فعالیتهای مرتبط آموزشی زنان شاغل را برنامه ریزی میکند.

در کشور کرواسی نیز یک بررسی در مورد موانع توسعه کارآفرینی زنان با نگـــــاهی به شناسایی محدودیتها و اقدامات لازم برای رفع آنها انجام شده‌است. همچنین یک برنامه مقایسه‌ای که در راستای تشخیص ضرورتترویج وتوسعه کسب و کارهای کوچک ارایه شده و بر گسترش کارآفرینی زنان مطابق با سیاست ملی ترویج تساویجنسیتی تاکید دارد، توسط پارلمان کشور کرواسی مطرح شده‌است.

درپایان امیدواریم سیاستها و برنامه‌های کشور ما نیز همسو با بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله مالزی، اندونزی، هندوستان و.... که در سالهای اخیر در سطح قابل توجهی در امر کارآفرینی و اشتغال زنان موفق بوده‌اند، به حمایت از کارآفرینی و اشتغال بانوان توانمند ایرانی که قطعاً سهم بسزایی در توسعه اقتصادی کشور خواهند داشت بپردازد تا بتوانیم در ابعاد بین المللی و ارتقای جایگاه زنان کارآفرین ایرانی در سطح جهان، گامهای موثری برداریم.

کارشناس دفتر اشتغال جهاد دانشگاهی واحدالزهرا (س)