آغاز عصر نفت در ایران

مذاكرات نماینده دارسی با شاه ایران خیلی زود نتیجه داد برخی منابع از دادن رشوه های كلان به اطرافیان شاه خبر می دهند و سرانجام در همان سال امتیازنامه استخراج نفت به دارسی واگذار شد

مذاكرات نماینده دارسی با شاه ایران خیلی زود نتیجه داد. برخی منابع از دادن رشوه های كلان به اطرافیان شاه خبر می دهند! و سرانجام در همان سال امتیازنامه استخراج نفت به دارسی واگذار شد. طبق این امتیازنامه صاحب امتیاز به مدت ۶۰ سال مجاز به كشف، استخراج، بهره برداری و صدور نفت بود و منطقه مجاز برای انجام عملیات نیز ۴۸۰ هزار مایل مربع منحصراً از نواحی جنوبی ایران مشخص شد.

امروزه ایران كشوری است كه جهانیان آن را با منابع غنی نفت و گاز می شناسند. نزدیك به یك صد سال است كه ایران با كشف نفت در آن تبدیل به كشوری صنعتی شده است و هر چند از این رهگذر مشكلات فراوانی نیز داشته است اما به هر حال به عنوان كشوری تاثیرگذار در بازار جهانی نفت- این مهمترین منبع انرژی جهان تا به امروز- همواره مطرح بوده است و پنجم خرداد ماه سالروز ورود ایران به این عرصه است.

ایرانیان از دیرباز با نفت و گاز آشنا بودند و در گذشته های باستانی این سرزمین نیز نشانه های فراوانی از شناخت نفت و خصوصاً قیر و كاربرد این مواد به چشم می خورد. استفاده از قیر در تمدن عیلام و ساخت مهر های معروف عیلامی از قیر طبیعی. استفاده از قیر در اندود كردن قایق ها، تابوت ها و ساخت برخی ظروف از این ماده قدیمی ترین نمونه های استفاده از این مشتق نفتی در سرزمینی هستند كه بعدها ایران نامیده شد.۱

همچنین استفاده از نفت و قیر و گاز در تمدن های بعدی و خصوصاً كاربردهای مذهبی و استفاده از گاز به عنوان منبع سوخت آتشكده های بسیار قدیمی در نجد ایران از دیگر نشانه هایی هستند كه نشان از آشنایی ایرانیان باستان با نفت و مشتقات آن دارند و هنگامی كه كاربردهای نظامی را به این مقوله اضافه می كنیم و نفت انداز ها را در ارتش ایران باستان مورد توجه قرار می دهیم متوجه می شویم كه نفت و مشتقات آن چه اهمیتی در ایران باستان و البته ادوار بعد از آن داشته است.۲

به رغم چنین آشنایی دیرینه ای همانگونه كه می دانیم با شروع قرون جدید است كه نه تنها ایران بلكه جهان به ارزش واقعی این سیال ارزشمند پی می برند. غرب كه به دنبال جانشینی برای ذغال سنگ بود تا انقلاب صنعتی خود را با سرعت بیشتری به پیش ببرد نقاط مختلفی از جهان را مورد گمانه زنی تحقیق و كاوش قرار داد و ایران نیز از این جمله بود. نخستین بار یك كارشناس زمین شناسی به نام و.ك. لوفتوس از جنوب غرب ایران دیدن كرد و نتیجه مشاهدات خود را در قالب مقاله ای در اروپا منتشر نمود.۳ لوفتوس در مقاله خود تحت عنوان: درباره زمین شناسی نواحی مرزی تركیه- ایران و نواحی مجاور آن از مناطقی در جنوب غرب ایران یاد كرد كه چشمه های خودجوش نفت و گاز در آن وجود دارند.

بحث چشمه های خودجوش نفت و گاز و قیر طبیعی در نواحی جنوب غربی ایران پیشینه ای بسیار كهن دارد و همانگونه كه پیشتر گفتیم برخی از باستان شناسان منابع لایزال گاز آتشكده های همیشه فروزان این مناطق را از همین تصاعد طبیعی نفت و گاز در منطقه می دانند.

مقاله توصیفی لوفتوس بسیار مورد توجه غربی ها قرار گرفت و آنها را مترصد فرصتی قرار داد تا احتمال وجود نفت و گاز را در ایران بیازمایند. عصر واگذاری امتیازات در دوره قاجار این فرصت را به ایشان داد. در سال ۱۸۷۲ بارون جولیوس رویتر امتیاز گیرنده معروف عصر قاجار امتیاز بهره برداری از منابع احتمالی نفت در ایران را در قالب امتیاز بهره برداری از منابع و معادن از دولت ایران اخذ كرد كه البته تحت فشار روسیه این امتیاز خیلی زود ملغی شد. حدود یك دهه بعد اروپاییان مجدداً شانس خود را در بحث نفت ایران آزمودند. در ۱۸۸۳ میلادی آلبرت هوتسن از هلند نخستین امتیاز اختصاصی نفت را از ایران اخذ كرد تا در منطقه دالكی در سواحل ایران به جست وجوی نفت بپردازد. هوتسن شركتی جهت این امر تاسیس كرد و به كاوش در منطقه پرداخت اما به علت عدم دستیابی به نتیجه ای قابل قبول فعالیت اكتشاف تعطیل و شركت هوتسن نیز عملاً ورشكسته شد و به حراج سهام و امتیاز نامه خود پرداخت.۴ پس از ناكامی هوتسن مجدداً این بارون رویتر بود كه در ۱۸۸۹ مجدداً توانست شانس خود را در اكتشاف نفت در ایران بیازماید. رویتر با تشكیل یك بانك۵ و سرمایه گذاری در زمینه خرید سهام شركت هوتسن به این كار مبادرت ورزید. از آنجا كه محدوده مجاز برای فعالیت اكتشاف به همان سواحل جنوبی محدود بود رویتر جزیره قشم را برای اكتشاف نفت برگزید. در قشم چاهی به عمق ۷۰۰ پا نیز حفر كردند اما به نفت نرسید و پس از این ناكامی عملیات در ۱۸۹۴ خود به خود برچیده شد.ناكامی های حاصل از عملیات اكتشاف نفت در ایران همگان را سرخورده كرده بود. هم سرمایه گذاران و برنامه ریزان اقتصادی غرب را و هم دولتمردان و درباریان ایران عصر قاجار را كه به شدت با مشكلات مالی دست به گریبان بودند! وضع مالی ایران در آن ایام همواره مغشوش بود و دولت به شدت نیازمند پول بود. چرا؟ جوابش را رئیس الوزرای ایران همیشه آماده داشت: ولخرجی های شاه!

همزمان با این اتفاقات و در سال ۱۸۹۲ (دو سال قبل از برچیده شدن عملیات رویترز در قشم) یك زمین شناس و باستان شناس فرانسوی به نام ژاك د مورگان ضمن مسافرت به ایران و بازدید از قصر شیرین و جنوب غرب ایران نتایج مشاهدات خود را كه حاكی از احتمال بسیار زیاد وجود رگه های نفتی در غرب ایران بود در یكی از نشریات پاریس منتشر كرد. این امر باعث شد وقتی رئیس كل گمركات ایران آنتوان كتابچی (كه اصالتی گرجی یا ارمنی داشت) ماموریت یافت به فرنگ برود و كسی را برای سرمایه گذاری در نفت ایران بیابد پیش زمینه ذهنی در فرنگ در خصوص احتمال وجود نفت در ایران وجود داشته باشد. ماموریت كتابچی از سفر به فرنگ ظاهراً افتتاح نمایشگاهی در پاریس بود اما ملاقات ها و رایزنی های وی نشان داد كه وظیفه اصلی وی در این سفر این است كه كسی را بیابد كه به سرمایه گذاری در نفت ایران علاقه مند باشد.۶ شاه مدت ها بود كه به سفر فرنگ نرفته بود و در آرزوی دیدار مهرویان فرنگی بی تاب تر از آن بود كه منابع مملكت را حراج نكند!

كتابچی در پاریس از م. كوته منشی قبلی بارون رویتر كمك گرفت. آشنایی آنها از زمانی بود كه رویتر امتیاز خود را اخذ كرده بود و كتابچی در جریان آن امتیاز نقش واسطه داشت. همچنین نیاز به كسی بود كه وجود نفت در ایران را تائید كند و این شخص كسی نبود جز دمورگان. شاهدی عینی كه خود وجود نفت در ایران را مطرح كرده بود. كتابچی / كوته و دمورگان با سفیر انگلیس در فرانسه آشنا شدند و او نیز فرد میلیونری را كه می شناخت به ایشان معرفی كرد؛ ویلیام ناكس دارسی.

دارسی در سال ۱۸۴۹ در شهر دیوون انگلیس متولد شده و بعد ها به استرالیا مهاجرت كرده بود. وی در استرالیا به شغل وكالت دعاوی در شهری كوچك مشغول شده بود و ضمناً در این مدت علاقه عجیبی به شرط بندی در مسابقات اسب سواری پیدا كرده بود. دارسی بسیار اهل ریسك بود و در بزرگترین ریسك زندگی اش (قبل از سرمایه گذاری در نفت ایران!) یك معدن متروك طلا را در استرالیا خریداری كرد و كمی بعد معلوم شد معدن را بدون جهت متروك كرده اند و هنوز مقادیر زیادی طلا در آن معدن موجود بود. عواید ناشی از استخراج طلا دارسی را به مردی بسیار ثروتمند تبدیل كرد به طوری كه در هیبت یك میلیونر به لندن بازگشت!۷ پس از این اتفاقات دارسی به دنبال زمینه هایی بود كه سرمایه خود را به جریان بیندازد و به همین دلیل پیشنهاد سرمایه گذاری در نفت ایران از جانب او با استقبال روبه رو شد. نتیجه این بود كه منشی خود آل ماریوت را در مارس ۱۹۰۱ به ایران فرستاد تا شرایط اخذ امتیاز را بررسی كند.۸

مذاكرات نماینده دارسی با شاه ایران خیلی زود نتیجه داد. برخی منابع از دادن رشوه های كلان به اطرافیان شاه خبر می دهند! و سرانجام در همان سال امتیازنامه استخراج نفت به دارسی واگذار شد. طبق این امتیازنامه صاحب امتیاز به مدت ۶۰ سال مجاز به كشف استخراج، بهره برداری و صدور نفت بود و منطقه مجاز برای انجام عملیات نیز ۴۸۰ هزار مایل مربع منحصراً از نواحی جنوبی ایران مشخص شد (تا مورد مخالفت همسایه شمالی قرار نگیرد!) در این میان حقوق استثنایی نیز برای ایجاد خط لوله در نظر گرفته شد. حق الامتیاز قابل پرداخت به دولت ایران شانزده درصد از سود خالص را دربرمی گرفت.

فرشید خدادادیان

پی نوشت ها:

۱- نگاه كنید به والتر هینتس، دنیای گمشده عیلام، ترجمه فیروز فیروزنیا و دكتر یوسف مجیدزاده: تاریخ و تمدن عیلام

۲- آندره گدار و دیگران، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سرو قد مقدم، صفحه۱۰۱. همچنین نگاه كنید به رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین.

۳- عنوان مقاله: Quartterly journal of the geological

منبع: علی یعقوبی نژاد، رئیس نفت.

۴- چارلز عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران در عصر قاجار، ترجمه یعقوب آژند، صفحه ۲۷.

۵- این همان بانك شاهنشاهی بود كه در سال ۱۹۴۸ میلادی موعد امتیاز آن سر آمد و نام آن به بانك انگلیسی خاورمیانه تغییر یافت. پس از ملی شدن نفت این بانك مجبور به ترك ایران شد.

۶- دانیل یرگین، تاریخ جهانی نفت، جلد یك، ترجمه غلامحسین صالحیار، صفحه ۲۴۱.

۷- دانیل یرگین، همان.

۸- علی یعقوبی نژاد: همان، صفحه ۴۲.

۹- دانیل یرگین، همان، صفحه ۲۴۹.

۱۰- علی یعقوبی نژاد، همان، صفحه ۷۹.

۱۱- علی یعقوبی نژاد، همان، صفحه ۸۲.

---