شوشتر موزه زنده آبی ایران باستان

وجود رود کارون از دیرباز تاکنون یکی از عوامل اصلی جذب تمدن های مختلف در سرزمین خوزستان بوده است

وجود رود کارون از دیرباز تاکنون یکی از عوامل اصلی جذب تمدن‌های مختلف در سرزمین خوزستان بوده است. به یمن وجود این منبع آبی و دانش بالای نیاکانمان در استفاده از آب این رودخانه، در جای جای دشت خوزستان شواهدی از وجود سازه‌های آبی و تاریخی مشهود است. از این رو ایران از نظر دارا بودن سازه‌های آبی ـ تاریخی در رأس سایر کشورهای دنیا قرار دارد، به طوری که تاکنون حدود چند صدسازه آبی دوران باستان در خوزستان شناسایی شده که هریک به نوبه خود شواهد زنده و پابرجایی برای بررسی دانش مهندسی آب در زمان‌های دور است.

یکی از برجسته‌ترین مجموعه سازه‌های آبی ـ تاریخی و بی‌همتای ایران باستان در شهرستان شوشتر پی‌ریزی شده است. این شهر باستانی که روی تخته‌سنگ نرمی و‌ به‌صورت ارگانیک شکل گرفته، حدود نیمی از آثار تاریخی ـ آبی این استان را در دل خود جای داده است.

موقعیت این شهر ـ موزه، مرهون شرایط ویژه جغرافیایی، اقتصاد و جهان‌بینی حاکم بر منطقه است که باعث شده در این دشت سکونت‌گاه‌های مبتنی بر کشاورزی شکل بگیرد و بعد در طی دوره‌هایی بتدریج زندگی شهرنشینی جایگزین آن شود. اگر زمان استقرار کوچندگان فصلی در کوه‌های بختیاری را ملاک شکل‌گیری این محوطه در نظر بگیریم قدمت آن به ۷هزار سال پیش بازمی‌گردد.

البته ناگفته نماند که «غارپبده» واقع در کوه‌های بختیاری (شهرستان لالی) شمال شرقی شوشتر که از نخستین سکونت‌گاه‌های انسان در ایران محسوب می‌شود و مرتبط به انسان غارنشین است، دیرینگی استقرار در این محدوده فرهنگی را با تاریخ ۱۵ هزار سال مقارن می‌سازد.

● موزه‌ آب ایران باستان

این رود پر برکت از شمال شرقی وارد شهر می‌شود و به دو جهت انشعاب می‌یابد. در کنار این رود که شاهکار مهندسی آب ایرانیان باستان رقم خورده، قریب به ۱۰۰ بنای آبی مشتمل بر پل‌ها، بندها، پل‌بندها، آسیاب‌ها و آبشارها، قنات‌ها، آب‌انبارها، تونل‌ها،کانال‌های سنگی و نهرهای طویل را در برمی‌گیرد. همگی این بناها از سوی ساسانیان و با الگوبرداری از سازه‌های نیاکان خود (هخامنشیان) به شیوه‌ای استادانه ساخته شده‌‌اند و شوشتر را به موزه صنعت آب ایران باستان تبدیل کرده‌اند. این امر تا جایی است که اغلب مورخان دوره اسلامی این تأسیسات را یکی ازعجایب عالم می‌دانند. در شکل‌گیری این بناها انسان، طبیعت و معماری ۳ قطب اصلی مجموعه هستند که هریک به کمک دیگری آمده‌اند.

ساسانیان در راستای دستیابی به اهدافی چون: کنترل سیلاب‌ها، تأمین آب کشاورزی و تأسیسات آبخیزداری، تأمین آب مورد نیاز سکنه، بهره‌گیری از قدرت نیروی آب برای استفاده صنعتی و به راه انداختن آسیاب‌ها سازه‌های آبی را شکل دادند.

اکنون پس از گذشت ۱۸ قرن از عمر مجموعه سازه‌های آبی شوشتر، با تلاش‌های همه‌جانبه میراث فرهنگی در سال گذشته این بناها به عنوان دهمین اثر کشور و دومین بنای استان خوزستان (پس از چغازنبیل)‌ در زمره آثار جهانی به ثبت رسید. این مجموعه با حدود۱۳ اثر شامل: بند میزان، برج کلاه فرنگی، قلعه سلاسل، پل بند شادروان یا قیصر، رود گرگر، پل بند گرگر، مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها، بند برج عیار، بند خداآفرین، نهر داریون، پل لشکر، بند خاک، بند سرابدار، پل شاه علی و پل حاج خدایی است.

منحصر به فرد بودن مجموعه در قیاس با سازه‌های آبی سایر کشورها که شرایط ثبت جهانی آن را مهیا ساخت خصوصیت هیدرودینامیکی بناهاست به گونه‌ای که اختلال در کارکرد یک سازه باعث اختلال در کل مجموعه می‌شود. این پیوستگی و ارتباط به گونه‌ای است که این مجموعه را به منظومه‌ای آبی تبدیل می‌کند.

● همایشی برای یادآوری تاریخ

چندی پیش همایشی در این شهر با عنوان «معماری ایران از پنجره شوشتر» برگزار شد که هدف از برپایی آن بررسی پیمایشی این بناها برای معرفی زوایای مختلف معماری شوشتر و تهیه اسناد تحلیلی از بافت کهن این شهر بود.

طبق گفته‌های پرویز پورفرخی، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان برپایی بخش‌هایی از این همایش که برای نخستین بار در این شهر برگزار شد بر عهده مردم و مسوولان شهر شوشتر بود که در روند معرفی شوشتر به جهانیان نقش عمده‌ای داشتند و مسبب آن شدند تا کار رنگ و بویی بومی و محلی یابد.

پورفرخی در گفتگو با خبرنگار «جام‌جم» از برگزاری جشن ملی این سازه‌های آبی که قرار بوده، با حضور هیأت محترم دولت و رئیس‌جمهور، رایزنی‌های فرهنگی کشورهای مختلف و نمایندگان و فرستادگان یونسکو برگزار شود، این‌گونه می‌گوید: «زمان برپایی این مراسم کماکان مشخص نیست و بسته به نظر هیأت دولت دارد.» وی ادامه می‌دهد: «با توجه به تاریخ‌های پیشنهادی سازمان زمان برگزاری این جشن ملی در ماه آینده اعلام خواهد شد.»

او می‌گوید: «مبلغ ۵/۱ میلیارد بودجه برای این امر در نظر گرفته شده که طی فعالیت‌های اخیر بخش‌هایی از آن صرف مخارج خود جشن و قسمتی از آن به کارکردهای عمرانی زیرساختی و بازسازی‌های مرتبط با شهر اختصاص یافته است.»

پورفرخی ادامه می‌دهد: «تا به حال هیچ‌گونه انقطاعی در خصوص مرمت، آسیب‌شناسی، محوطه‌سازی و به طور کل سایر فعالیت‌های حفاظتی پایگاه میراث جهانی صورت نپذیرفته است، هرگونه اخبار مربوط به لطمات ناشی از توسعه شهری و ساخت و سازها در حریم و بافت تاریخی که اخیرا اتفاق افتاده صحت ندارد.

او می‌گوید: «بر همین اساس برای جلوگیری از آسیب بیشتر به تونل بلیتی و خطرات احتمالی، برخی از خانه‌هایی که روی تونل واقع شده‌اند، خریداری می‌شوند.»

اما مالکیت قلعه سلاسل که یکی از اجزای اصلی این مجموعه ثبت شده در فهرست جهانی است یکی دیگر از دغدغه‌های دوستداران میراث خوزستان به شمار می‌رود که پورفرخی درباره آن می‌گوید: «قلعه سلاسل همواره جزو آثاری نبوده که در تملک سازمان میراث فرهنگی است و وجود سالن‌هایی وابسته به چند دستگاه اجرایی اولا مالکیت سازمان را نقض نمی‌کند و ثانیا استرداد و انتقال اسنادی آنها در شرف انجام است.»

برپایی چنین همایش‌هایی می‌تواند در معرفی و حفاظت از این مجموعه منحصر به فرد نقش عمده‌ای ایفا کند.

● شوشتر به روایت ابن بطوطه

درسفرنامه ابن‌بطوطه که به قلم دکتر محمدعلی موحد ترجمه شده، در مورد این شهر تاریخی می‌خوانیم: سرانجام به تستر (شوشتر) رسیدم که در قلمرو اتابک و سرحد بین دشت و کوهستان است. تستر شهری بزرگ، زیبا، خرم، دارای پالیزهای نیکو و باغ‌های عالی است. این شهر محاسن زیاد و بازارهای معتبر دارد و از شهرهای قدیمی است که خالدبن ولید آن را فتح کرد.

سهل‌بن عبدالله منسوب به این شهر می‌باشد. نهر معروف بازرق گرداگرد تستر را فرا گرفته و آب آن بسیار مصفا و عالی است. این آب در روزهای گرم تابستان به غایت سرد و خنک است و من رودخانه‌ای به کبودی رنگ آن ندیده‌ام مگر رودخانه بلخشان (بدخشان)‌.

تستر برای ورود و خروج مسافرین یک در بیشتر ندارد و آن را دروازه «دسبول» (دزفول) می‌نامند. «دروازه» در لغت آنان به معنی در است. درهای دیگر این شهر به سوی رودخانه باز می‌شود. در دو طرف رودخانه باغ‌ها قرار دارد و دولاب‌ها کار گذاشته‌اند. عمق رودخانه زیاد است و محاذی دروازه دسبول، مانند بغداد و حله جسری از کشتی‌های کوچک درست کرده‌اند.

میوه در تستر فراوان است، خیرات و برکات این شهر بسیار و بازارهای آن در خوبی بی‌مانند می‌باشند. در خارج شهر مزار متبرکی است که اهالی به زیارت آن می‌روند و نذرهای زیاد به آنجا می‌برند. این مزار زاویه‌ای هم دارد که گروهی از دراویش در آن به‌سر می‌برند و می‌گویند که مزار مزبور قبر زین‌العابدین علی‌بن حسین‌بن علی‌بن ابیطالب(ع) است.

مهدیس نجف‌زاده