باورهای دینی در دنیای ترك و بازتابهای امروزی آنها

مقولاتی چون ایمان, عدالت, آزادی, استقلال, دولت, عشق, زن, خانواده, زبان, ادبیات و مضامینی شبیه آنها از ارزشهایی هستند كه انسان را به سعادت می رسانند و بالاتر از آن انسان می تواند جانش را به خاطر آنها فدا كند

مقولاتی چون ایمان، عدالت، آزادی، استقلال، دولت، عشق، زن، خانواده، زبان، ادبیات و مضامینی شبیه آنها از ارزشهایی هستند كه انسان را به سعادت می رسانند و بالاتر از آن انسان می تواند جانش را به خاطر آنها فدا كند. این ارزشها بازتابی از شعور و تحت الشعور انسان هاست و در یك روند تاریخی پای به میدان می گذارند.

همه این ارزشها و مقولات حاوی عناصر فرهنگی هستند كه در ایجاد مقوله «ملت» نقش و سهم بزرگی دارند. فرهنگ نیز خود از طرفی بر بازتابهای اجتماعی، اجتماعی ـ روانی و از دیگرسو بر میراث عظیم مادی و معنوی استوار است.(۱)

در بررسی هركدام از عناصر تشكیل دهنده فرهنگ، دیده می شود كه در اكثریت قریب به اتفاق آنها، ذهنیت تفسیر احكام دینی، حاكمیت دارند. حتی گاهی در روابط بین المللی نیز عامل دینی رأساً ویژگی تعیین كننده كسب می كند.

اگر جنگهای صلیبی كه در طول تاریخ قرنها تكرار شده، در نمایه های دینی كه در درگیریهای اسرائیل ـ اعراب پیوسته به چشم می خورد و نشان دوازده ستاره كه نشانگر تعداد كشورهای عضو اتحادیه اروپا در بدو تاسیس بوده و با دوازده حواری حضرت عیسی تطابق دارد، مورد توجه قرار گیرد، این حقیقت بیش از پیش آشكار می شود.

درخصوص ارتباط ملت ترك با سایر ملت ها و جوامع به ارزیابی های مختلفی می توان دست زد. ولی مهمترین مسأله را تنظیم روابط خود تركان با یكدیگر و نقش دین در این روابط تشكیل می دهد.

برای توضیح بیشتر لازم است ابتدا از حقیقت و واقعیت «دنیای ترك» صحبت به میان آید كه امروز در دنیا مطرح است و در محافل بین المللی مورد قبول واقع شده است.

از خرابه های امپراتوری شوروی كه در اواخر دهه ۱۹۸۰ فروپاشید، در آسیای میانه و قفقاز پنج كشور ترك مستقل سربلند كرد. امروز این پنج دولت به اتفاق تركیه و جمهوری ترك قبرس شمالی، هفت كشور مستقل ترك را تشكیل می دهند. در كنار این هفت كشور، در بسیاری از كشورها و مناطق و در رأس آنها چین، عراق، ایران، سوریه، یونان، بلغارستان، مولداوی و لیتوانی نیز جوامع ترك وجود دارد.

در میان دولتها و جوامعی كه دنیای ترك را تشكیل می دهند، دین اسلام بیش از سایر ادیان مورد قبول واقع شده است. ولی به جز اسلام، ادیان دیگری چون مسیحیت، دین گوك تانری، شامانیسم، یهودیت و بودایی نیز طرفدارانی دارد.

اگر به درگیری های خونین مذهبی كه در گذشته نزدیك در تركیه و در میان افراد متدین به یك دین صورت گرفته است نگاه كنیم، می بینیم كه دین در عین حال می تواند به صورت عامل تفرقه نیز تجلی كند. ولی با توجه به تاریخ ترك، برداشت های دینی كه در طول تاریخ در میان تركان پدید آمده، احكام عمومی دین اسلام و اینكه اكثریت ادیان مورد قبول جنبه آسمانی دارند، دیده می شود كه دین در دنیای ترك نه تنها عامل تفرقه نبوده، كه عنصر اتفاق بوده است.

دین را ازدیدگاه ادیان آسمانی می توان به شكل «مجموعه قوانین الهی كه سعادت انسان را در دو جهان فراهم می سازد» تعریف كرد. آن كه به این قوانین صداقت نشان بدهد، اولاً رضایت خالق را به دست می آورد و ثانیاً ضمن جستجوی خوب، درست و زیبا، در تشكیل نظام اجتماعی نیز سهیم می شود. وقتی روح جاویدان انسانی از تنش فارغ می شود، مكافات اعمال نیك و مجازات اعمال بدش را می گیرد. مضامینی چون نیك، بد، مكافات و مجازات با شیطان، بهشت و جهنم ارتباط دارند. دین هرچند از دوره حضرت آدم به تبلیغ این اصول اساسی می پردازد و عناوین متفاوتی به خود گرفته، یكی است. خداوند برای تبلیغ قوانین و احكام خود پیامبران زیادی فرستاده و اطاعت از آنان را دستور داده است. این امر در قرآن كریم چنین آمده است:

«كسانی كه به خداوند و پیامبرانش كفر می ورزند و می خواهند بین خداوند و پیامبرانش جدائی قائل شوند و می گویند به بعضی ایمان داریم و به بعضی ایمان نداریم و می خواهند راهی بینابین پیش گیرند. اینان به واقع كافرند و ما برای كافران عذابی خفت بار آماده ساخته ایم.

كسانی كه به خداوند و پیامبرانش ایمان دارند و بین هیچ یك از آنان فرق نگذاشته اند، خداوند به زودی پاداشهای آنان را به آنان خواهد داد و خداوند بخشنده و مهربان است.»(۲)

جوامعی كه از ادیان آسمانی بی خبرند یا راه انحراف پیش گرفته اند، در خارج از چهارچوب عمومی قرار می گیرند. انسان به ویژه در جوامع ابتدایی حس اعتقاد، اعتماد و التجا را با توجه و عنایت بر روی یك قدرت برتر از خود، ارضا كرده، گاهی قدرتها و موجودات طبیعت یا حیوانات و انسانهای نماینده قدرت و گاهی توتم هایی را كه خود آفریده، به عنوان خدا قبول كرده است.

با ملاحظه این موارد، دیده می شود كه ملت ترك از نظر دینی ذهنیت متفاوتی از دیگر جوامع داشته است.

در دنیای ترك در گذشته نیز مثل امروز پیروان بیش از یك دین زندگی می كردند. در تاریخ پیش از اسلام ترك ادیان گوك تانری، مزدكی، بودائی، زرتشتی، یهودیت و مسیحیت مورد قبول قرار گرفته بود. ذهنیت و درونمایه هایی كه از ادیان سابق به ادیان جدید انتقال می یافتند، اكثراً به شكل عناصر عرفی بودند. به سبب اینكه مضامین مشترك و آ‌شنا حفظ می شد، از بیگانگی ها و جدائیهای متكی بر دین به قدر وسیع جلوگیری به عمل می آمد. اشتراك مفاهیم و مضامین در ادیان آسمانی بزرگترین عامل حمایت كننده بوده است.

در منابع كهن چینی، كتیبه های اورهون و سایر اسناد ترك و خارجی آمده است كه دین «گوك تانری» كهن ترین و اصلی ترین دین تركان بوزكیر (Bozkr) و گوك تانری «معبود اصلی همه تركان» بوده است. او خالق، ناظر، ناظم، قادر بود و كیفیت آسمانی داشت. كمااینكه سلطان هون در نامه ای كه در سال ۱۷۶ پیش از میلاد به امپراتور چین فرستاد، یادآوری كرد كه جلوس در تخت سلطنت و پیروزیهای نظامی خود را مدیون تقدیر و كمك گوك تانری است.(۳)

نویسنده: دورسون داغ آشان

پاورقیها:

۱. Tural, Sadk, Uluslararas; Dördüncü Türk Kültürü Kongresi S: ۱-۳.

۲. Kur’an-I Kerim, Nisa Suresi, ۱۵۰-۱۵۱-۱۵۲. Ayetler.

۳. Kafesolu,;brahim, Türk Milli Kültürü,;stanbul ۱۹۸۹, S: ۲۹۵.

۴. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri,stanbul ۱۹۷۰, S: ۴, ۱۹, ۲۶, ۳۶.

۵. Turan, Osman, Türk Ciban Hakimiyeti Mefkuresi tarihi,;stanbul ۱۹۷۸, S: ۱۰۸.

۶. Kafesolu, brahim, a.g.e., S: ۲۹۶.

۷. Turan, Mustafa, “Tarihi Kaynaklar I۲۸۷;nda Nevruz’un Men;ei Meselesi”, Milli Folklor Dergisi, Bahar ۳۷-۱۹۹۸, S: ۹۰-۱۰۴.

۸. Çay, Abdulhaluk, Türk Ergenekon Bayram Nevruz, Ankara ۱۹۹۳, S: ۲۵.

۹. nan, Abdülkadir, Makaleler ve ncelemeler, Ankara ۱۹۹۱, S: ۲۵۳.

۱۰. Ögel, Burhaeddin, Türk Kültürünün Geli;me Ça;larstanbul ۱۹۷۱, S: ۹۷

۱۱. Ögel, Bahaeddin, a.g.e., S: ۱۲۵-۱۲۷.

۱۲. Mircea, Eliade, La Chamanisme et Les techniques Archanigues de L’Extase, Payot, Paris, P.۱۴.

۱۳. Güngör, Harun-Küçük Abdurahman, Asya’dan Anadolu’ya Tananlar, AKM yay;nlar, Ankara ۱۹۹۷, S: ۱-۲.

---