موسیقی پیش از اسلام ایران

مدارکی وجود دارد که در ایران باستان, خنیاگری و موسیقی, نه تنها در بین خواص, بلکه عموماً نزد همگان به نوعی حضور داسته است

از موسیقی دوره هخامنشی اطلاع زیادی در دست نمی باشد، اما ملت بسیار متمدنی چون هخامنشیان که یکی از قدرتهای بزرگ دوران پیش از اسلام ایران و جهان بوده است، حتماً در کنار هنرهای بسیار پیشرفته و متنوع خود، دارای موسیقی خاص، منحصر به فرد و پیشرفته ای نیز بوده است. هر چند که مدارک و اسناد مکتوبی از نوع موسیقی آن دوران در دست نیست.

دولت هخامنشی جانشین دولتهای متمدن ماقبل خود بوده و دارای هنرها و صنایع ارزشمندی بود. طبق نوشته های تاریخی و دو تن از تاریخ نگاران قدیمی که در مورد این دوره از تاریخ سخن گفته اند، نیز به این مسئله اشاره نمود. هرودوت می نویسد ایرانیان برای تقدیم نذر و قربانی به خدا و مقدسات خود مذبحی ندارند. آتش مقدس روشن نمی کنند و بر قبور شراب نمی پاشند، بلکه موبدان حاضر هستند و سرودهای مذهبی را می خوانند.

گزنفنون، دیگر تاریخ نویس یونانی نیز می نویسد سپاهیان ایرانی به هنگام جشنها و به خصوص در حمله های نظامی، سرودهای خاص را می خواندند. ایرانیان دوره هخامنشی، نوعی موسیقی مخصوص جنگی داشته اند که در تحریک احساسات سپاهیان بسیار مؤثر بوده است و آلات موسیقی رزمی آنها مانند بوق، شیپور و طبل به همراه سرودهای مهیج به کار می رفته است. وی همچنین می نویسد، همانطور که هخامنشیان، موسیقی و سرودهای خاص جنگی داشته اند، بی شک با دیگر انواع موسیقی نیز آشنا بوده اند که از آن برای مواقع فراغت، تفریح و در جشنها و اعیاد استفاده می نمودند.

در این دوره، از سازهایی همچون انواع کوچک و بزرگ طبل، شیپور، چنگ، نوعی سنتور و چند نوع نی کوچک و نی چندگانه نام برده شده است. در رابطه با موسیقی مذهبی هخامنشی، هرودوت به قسمتهایی از کتاب اوستا اشاره می کند که در آن سرودها و مناجاتها در وقت عبادت اجرا می شده است.

با تمام اوصاف، هیچ گونه اثر یا سندی دال بر وجود آلات و ادوات موسیقی این دوره وجود نداشته اما به گفته تاریخدانان به دلیل مقایسه سرودهای اوستا و «ودا» کتاب باستانی هندیها که هم ریشه و هم نژاد با آریاییها هستند و در عین حال هر یک دارای موسیقی خاص خود می باشند و دلایل خوبی برای رشد و وجود موسیقی در آن دوره بوده و بعدها در دوره اشکانیان با وارد شدن نوع هنر و فرهنگ خاص یونانی به این سرزمین، همانطور که سایر هنرها متأثر از این حضور خارجیان بود، موسیقی نیز تحت تأثیر آثار موسیقایی یونانی و سرودها و آوزاهای یونانی قرار گرفت و در واقع اختلاطی بین هنر این دو ملیت به وجود آمد.

● موسیقی غیر درباری قبل از اسلام

مدارکی وجود دارد که در ایران باستان, خنیاگری و موسیقی, نه تنها در بین خواص, بلکه عموماً نزد همگان به نوعی حضور داسته است. «استرابو» از آوازهای روایی و قواعد درسی آوازگونه در تعلیم و تربیت صحبت می کند. ایرانیان باستان نیز برای تعلیم کودکان خود, از شعر آوازگونه و با همراهی چنگ استفاده می کرده اند.

در متون خطی آمده که پرواز یک نوایی (آنتی فون یا سئوال و جواب خوانی) از فنون خنیاگری عامی بوده است و بعضاً به عنوان رقابت و مسابقه وجود داشته. در شاهنامه آمده: اسفندیار در خوان چهارم, در کنار چشمه ای آرمیده و سازش را در دست گرفته و با آهنگی حزین بر بخت سرگردان خود شکوه می کند.

در خوان چهارم, رستم نیز یادآورده شده که در لحظه تولد سهراب, بدیهه سرایی های شادمانه ای صورت گرفته است. و گونه های متفاوت موسیقی, در برگیرنده حالاتی از اندوه و غم و شادی و نشاط و عواطف دیگر بوده که توسط مردم عادی و موسیقی گران عامه و دوره گرد, وجود داشته است.

روایت است که بهرام گور در یک شامگاه با منظره زیبایی در نزدیکی روستایی روبرو می شود که مردمان عادی گرد آتشی جمع شده بودند و پسران و دختران جوان, به نوبت آواز می خوانده اند و بعداً, شب وی در کلبه مرد فقیری به سر می برد که زنی برای او غذا و بربط می آورد. و در میهمانی دیگر, صاحب خانه سه دختر هنرمند دارد که یکی چنگ می نوازد, یکی می رقصد و دیگری خوانندگی می کند. در شاهنامه از خواندن دسته جمعی خوانندگان و چنگ نوازان, یاد شده است.

در کنده کاریهای طاق بستان که خسروپرویز را در مرداب و هنگام شکار گراز نشان می دهد, زنان چنگ نوازی دیده می شوند که در قایقی نشسته اند و در قایق دیگر, تعداد زیاد زنان که دست زنان مشغول آوازخوانی هستند, دیده می شود.

علاوه بر اینها, در زمینه های مداحی, ندبه, مرثیه خوانی و جشن و سرور و ترانه های عاشقانه و موسیقی عمومی, در مراسم جشنها, شکارها, به ثبت رسیده است. در آنجا نیز خوانندگان و نوازندگان غیر حرفه ای و عامی, بدیهه خوانی و بدیهه نوازی می کرده اند و همانطور که گفته شد, شعر آهنگین برای تدریس و تعلیم استفاده عادی و مستمر داشته است.

این سنتها هر چند به طریق مختصر و در خفا و سینه به سینه به دورانهای بعد منتقل شد اما دو عامل حرام بودن شرعی خنیاگری و غنا از نظر اسلام در بعد از ساسانیان و همینطور نبودن علم مکتوب نمودن موسیقی و شفاهی بودن آن, از عوامل اصلی بر جای نبودن آثار معتبر و قابل استناد از موسیقی آن دوران می باشد.

منبع

[۱]اطلاعات جامع موسیقی، بهرام نفری، انتشارات مارلیک ۱۳۸۰