قدرت عجیب نمادهای عاشورا میان مردم

با پشت سر گذاشتن ایام سوگواری امام حسین ع و تأثیر این حادثه تاریخی در هنرهای تجسمی و شکل گیری سمبل های تصویری و حجمی در میان هنرمندان, به بررسی نمادهایی می پردازیم که پس از تراژدی سال ۶۱ هجری قمری در صحرای کربلا, شکل گرفتند

با پشت سر گذاشتن ایام سوگواری امام حسین(ع) و تأثیر این حادثه تاریخی در هنرهای تجسمی و شکل‌گیری سمبل‌های تصویری و حجمی در میان هنرمندان، به بررسی نمادهایی می‌پردازیم که پس از تراژدی سال ۶۱ هجری قمری در صحرای کربلا، شکل گرفتند و با تغییراتی، امروز در میان شیعیان رایج هستند و مورد استفاده قرار می‌گیرند و هنرمندان از این سمبل‌ها برای خلق آثار هنری خود (نقاشی، تصویر سازی، مجسمه، پوستر و غیره) استفاده می‌کنند تا عظمت‌ها و ظلم‌های بخشی از تاریخ که پُر است از درس‌های زندگی و آزادگی را نشان دهند. جالب است بدانیم کاربرد این نوع نمادها بویژه در احجام و نقاشی‌های مکتب سقاخانه و نقاشی‌های قهوه خانه‌ای و پشت شیشه‌ای و استقبال غربیان و شرقیان از این هنر، به شکل نامحسوس این تراژدی به جهان تزریق شده است و این موضوع قدرت ناملموس تأثیر نمادها در میان مردم را نشان می‌دهد.

● بیرق و پرچم

پرچم، نماد اتحاد میان مردمان از پیش از اسلام تا به امروز بود و در میدان‌های جنگ، همبستگی میان لشکریان را نشان می‌داد. به همین روی دشمنان سعی بر کشتن پرچمدار می‌کردند. حضرت ابوالفضل العباس(ع) علمدار کاروان امام حسین(ع) بود، سقا هم بود و قمربنی هاشم (صورتی همچون ماه) نیز نامیده می‌شد، برای همین زمانی که در تصاویر و حجم‌ها از عناصری چون پرچم، کاسه آب یا ماه استفاده می‌شود، مخاطب شیعه بسرعت به یاد حضرت عباس(ع) می‌افتد. این نمادها، ایثار مردی تشنه را نشان می‌دهد که زمانی که به آب رسید، مشک را پر کرد اما قطره‌ای آب ننوشید و تشنه شهید شد زیرا خانواده‌اش بی‌تاب آب بودند. پرچم در دست عباس(ع) بیشتر در نقاشی‌های قهوه خانه‌ای و پشت شیشه‌ای استفاده می‌شود. در شیوه جدید نگارگری‌های امروز نیز استفاده از پرچم در تابلوهای مذهبی کاربرد بسیار دارد.

● علم (علامت)

بر اساس مستندات تاریخی نخستین علم کشی‌ها در زمان آل بویه انجام شد نه زمان صفویه. علامت‌ها از شاسی (شیردست)، تیغه‌ها (نماد تیغه شمشیر و حق طلبی)، دهنه اژدر، انبرک، تبرزین (نماد درویش کابلی که برای امام(ع) آب آورد و ایشان نپذیرفت)، صندوقچه که پرندگان یا حیوانات روی آن قرار دارند، حیدری، سوراهی، حیوانات فلزی، شش گوش، گوی، چوب دست، شال و پر و غیره تشکیل شده‌اند.

تعداد تیغه‌ها در علم به معنی «تَن‌ها» خواهد بود مثلاً علم ۵ تیغه نماد پنچ تن است و به علت غیبت امام دوازدهم، تعداد تیغه‌ها همیشه فرد و بین ۳ تا ۱۳ تیغه است اما متأسفانه امروزه تعداد تیغه‌ها براساس سلیقه مشتری‌ها یا علامت سازان ساخته می‌شود. بزرگترین تیغه در وسط علم نماد شجره اهل بیت(ع) است. نماد علامت در نقاشی‌های سقاخانه‌ای بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حیوانات ساخته شده روی علامت‌ها، هر کدام نماد تصویری از موضوعی است. به‌طور مثال شیر به معنای قدرت و بزرگی و جلال است و حضرت علی(ع) را به عنوان شاه عرب یادآوری می‌کند. آهو نماد داستان حضرت رضا(ع) و شکارچی و ضامن آهو شدن آن حضرت است. طاووس سمبل امام زمان(ع) و مرغ رخ نماد محافظ است و گاهی نیز «براق» مرکب پیامبر(ص) در شب معراج را یادآوری می‌کند. شتر نیز داستان اسارت اهل بیت در صحرای کربلا را به ذهن می‌آورد. خروس نمادی از صبح و اذان و غیرت و کبوتر سمبل آزادگی و شهادت و پاکی است. اژدها در دوسوی علم‌ها نشان از یزیدیان است که بر کاروان امام حسین(ع) سلطه یافتند. ما امروزه در هنر مدرن ایرانی، کاربرد بسیاری از این نمادها را به وفور می‌بینیم.

● شمع و فانوس

برای بشر از گذشته تا امروز، نور نمادی از قداست و پاکی بود. یادآور عظمت خدای بزرگ و در تمام ادیان مختلف روشن کردن شمع مرسوم. حال در مراسم سوگواری سالار شهیدان، عزاداران در شب دهم محرم شمع روشن می‌کنند و علامت‌هایی به نام چلچراغ که با فانوس تزئین یافته‌اند را روشن کرده و در شهر می‌گردانند. این رفتار نمادی است از زنده ماندن حق در دل تاریکی. فانوس و شمع بیشتر در مکتب سقاخانه‌ای و نگارگری‌های امروزین به کار می‌رود.

● خیمه

خیمه‌ها یادآور چادرهایی است که در صحرای کربلا برپا شد که با شهادت آن حضرت و اصحابش به دست دشمن به آتش کشیده شد. خیمه‌‌ها نمادی است از امنیت که با به آتش کشیدن آن از بین رفته، تصاویر خیمه‌ها بیشتر در مکتب نقاشی قهوه خانه‌ای به کار می‌رود و در تعزیه‌ها که در شاخه نمایش است، می‌گنجد.

● کودکان عاشورایی

در زمان برگزاری عزاداری کودکان کوچک را با لباس‌های سبز و سفید می‌پوشانند. سبز به معنای آرامش و قداست که به رنگ سادات و سید معروف است و سفید به معنی طهارت و پاکی. این کودکان به سمبلی از کودکان عاشورایی تبدیل می‌شوند که به گونه‌ای سختی‌هایی که بر آن‌ها در صحرای کربلا رفته است را زنده می‌کند. نوزادان نیز نمادی هستند از حضرت علی اصغر(ع) کوچکترین طفل شهید شده در کربلا. استاد فرشچیان با تأثیر و بهره‌گیری از نماد کودکان عاشورایی پرده‌ای تأثیر‌گذار به نام حضرت علی اصغر(ع) را به تصویر کشیده است که در موزه‎ هنرهای‎‎ تجسمـی‎ آستـان‎ قـدس‎ رضـوی در مشهد نگهداری می‌شود.

● طبل و سنج

صدای بم طبل و زیر سنج در مراسم عزاداری نماد جوش و خروش این تراژدی مذهبی است که با شنیدن آن قلب‌ها به لرزه می‌افتد و به گونه‌ای نیز یادآور ادوات جنگی که در میدان رزم کاربرد داشت، است که حس حماسی را در شنونده تقویت می‌کند و گویی خبر از آماده باش و شروع واقعه‌ای را می‌دهد که امروزه در موسیقی حزن کاربرد فراوانی دارد.

● نخل گردانی یا نخل ماتم

این مراسم بیشتر در شهرهای یزد، نطنز، نائین و کاشان برگزار می‌شود. نخل گردانی ریشه اسلامی، منبع روایی و حدیثی ندارد و فرهنگی اقتباسی است اما قصد در این کار، تجسم خیمه‌های کاروان امام حسین(ع) در کربلا است. گاهی نیز به مفهوم تشییع پیکر آن حضرت در نظر گرفته می‌شود زیرا امام(ع) را بدون تشییع به خاک سپرده‌اند.

لغت نامه دهخدا در توصیف آن چنین نوشته است: «نخل حجله مانندی است که از چوب می‌سازند و با انواع شال‌های ابریشمی رنگارنگ و پارچه‌های قیمتی و آیینه و چراغ و... آرایش می‌دهند و به گل و سبزه می‌آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی که مراسم روضه خوانی برپاست می‌برند. بزرگی و سنگینی این نخل‌ها گاهی چنان است که چند صد نفر مرد قوی باید آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل کنند» (علی اکبر، دهخدا، لغت نامه، تهران، بهمن، ۱۳۴۱ هـ.ش، ج ۴۷، ص ۳۹۷.) نخل‌گردانی نیز نمادی است که بیشتر در هنرهای نمایشی استفاده می‌شود. «احترام به تابوت و نخل در میان اقوام و پیروان آیین‌های دیگر بوده است و در بین شیعیان محتملاً از قرن چهاردهم هجری، سنت نخل و نخل بندی پدید آمد و رفته رفته وسیله مورد احترام مردم قرار گرفت و حرکت آن در اکثر نواحی ایران، جزو رسومات ایام محرم شد» (غلامرضا، گلی زواره، تحقیقی درباره نخل ماتم، روزنامه اطلاعات، ۷شهریور، ۱۳۷۰)

● سینه زنی و زنجیر زنی

در اوایل ظهور اسلام مردم تنها با مرثیه‌سرایی به عزاداری می‌پرداختند. سینه‌زنی و زنجیر زنی ریشه روایی ندارد و در گذشت قرن‌ها در میان عزاداران به شیوه‌های مختلف صورت گرفت. اما متأسفانه بر اساس گزارش‌های موجود از زمان قاجار مراسم قمه زنی به سر رایج شد که امروزه نیز در میان برخی از دسته‌ها انجام می‌شود و به معنی نمادی از ریختن خون ائمه و به منظور ارادت به امام حسین(ع) و یارانش است. اما زمانی که زنجیر در تصاویر تجسمی استفاده می‌شود به گونه‌ای یادآور به زنجیر کشیدن، تازیانه‌ها و زندان و درد اسرای کربلا است. این بخش از آیین عزاداری بیشتر در شاخه نمایشی مراسم عزاداری جای دارد.

● مراسم تعزیه

تعزیه ظهور نوعی نمایش مذهبی منظوم است که در آن بازیگران بیشتر از میان مردم عامی هستند که به نقش آفرینی در مورد زندگی، مرثیه سرایی، قهرمانی‌ها و ظلم‌های وارد شده، گذشت‌ها و حماسه‌های شکل گرفته در مورد حوادث تاریخی و مصایب پیش آمده در مورد زندگی بزرگان مذهبی شیعه می‌پردازد. تعزیه در لغت به معنای سوگواری است.

نمادها یک شبه به وجود نمی‌آیند. تکرار و کاربرد آن‌ها در یک قوم طی زمانی طولانی، تصاویر و حجم‌ها را تبدیل به سمبل می‌کند. قومیت‌ها هویت ثابتی برای سمبل‌ها بوجود می‌آورند و نسل‌ها در حفظ آن تلاش می‌کنند. بیشتر مواقع نمادهایی به اشتباه با ریشه‌های دیگر در میان نمادهای مذهبی جا باز می‌کنند و ماندگار می‌شوند. باید نمادها به درستی ریشه‌یابی شوند و معانی درست آن‌ها به کار رود تا از انحراف در استفاده از آن‌ها برای ممانعت از ترویج خرافات جلوگیری شود.