ام هانی, نمونه فضیلت

با مرور صفحات تاریخ به وجود شخصیتهای نیک نامی برمی خوریم که عطر وجودشان نه تنها زندگی خود, بلکه اطرافیان و فضای مقطعی از زمان را دستخوش تغییر و تحول نموده و تابش گوهر وجودشان تا ابدیت به نسل بشر روشنی داده و مشعل هدایت و راهبری را با دستان باکفایت خود حمل می نمایند

● نسبی شرافتمند

با مرور صفحات تاریخ به وجود شخصیتهای نیک‏نامی برمی‏خوریم که عطر وجودشان نه تنها زندگی خود، بلکه اطرافیان و فضای مقطعی از زمان را دستخوش تغییر و تحول نموده و تابش گوهر وجودشان تا ابدیت به نسل بشر روشنی داده و مشعل هدایت و راهبری را با دستان باکفایت خود حمل می‏نمایند. از میان افرادی چنین، سهم زنان برجسته، لایق و صاحب خصایص ممتاز کم نیست که بعضا مورد کم‏توجهی قرار گرفته‏اند. مکتب رهایی‏بخش اسلام از ابتدای ظهور با پرورش نمونه‏های علمی و عملی، بانوان شایسته و نامی را با اوصاف پسندیده به جهان عرضه داشته که هر کدام به عنوان الگو می‏تواند مورد پیروی زنان، به ویژه مسلمانان واقع گردد.

از جمله این برگزیدگان، دختر ابوطالب و خواهر حضرت علی ابن‏ابی‏طالب(ع) ام‏هانی (فاخته) است که نامش در ردیف زنان دانشمند و راوی حدیث ثبت شده است.

● نیای ام‏ هانی

وی از پدری پرهیزگار و مجاهد و مادری نیکوسیرت و محدثه قدم به جهان گذاشت. پدر ام‏هانی در خاندانی نجیب و خداشناس در مکه دیده به جهان گشود. او با عبداللّه‏ پدر بزرگوار پیامبر(ص) از یک مادر بودند. پدر او عبدالمطلب جد پیامبر اسلام است که بین همه گروههای عرب به بزرگی یاد می‏شد. مردی بااقتدار و باکفایت که مبلّغ آیین حنیف ابراهیمی بود. کارهای صحیح و خداپسندانه عبدالمطلب بهترین کلاس درس و آموزش برای ابوطالب بود. توجه خاص وی و حفاظت از پیامبر و کوشش بی‏دریغش در پرورش نواده خود، ابوطالب را بر آن داشت که بعد از فوت جد خویش سرپرستی حضرت محمد(ص) را به عهده گیرد و تا پایان عمر از وی پشتیبانی و اطاعت نماید. ابوطالب سعی داشت نمونه کاملی از شخصیت ارزشمند و محبوب پدر باشد. او همانند پدر در مسیر آیین یگانه‏پرستی ابراهیم خلیل قدم نهاد و منصب آب‏رسانی به زائران خدا را به عهده گرفت. پناه بی‏پناهان و مدافع مظلومان و دشمن متجاوزان بود و به نیازهای اجتماعی مردم واقف بود و جهت برآورده شدن حاجات آنها کوشش می‏کرد. نمونه این تلاش را در قحطی مکه می‏توان مشاهده کرد. مردم که از کمبود ارزاق و نیامدن باران در رنج و عذاب بودند، به ابوطالب پناهنده شدند و از درماندگی شِکوه کردند. ابوطالب به همراه فرزند برادر در حالی که کودک را به کعبه چسبانده بود و دستان کوچکش به سوی آسمان بلند بود، از خدا طلب باران نمود. ناگهان از هر طرف ابر آسمان را فرا گرفت و باران بارید.

ابوطالب در حفظ و احترام حضرت محمد(ص) می‏کوشید. زمانی که چون پدرش بالش و فرشی برایش پهن می‏کردند بر آن می‏نشست و وقتی پیامبر می‏آمد او را بر فرش می‏نشاند و می‏گفت: «فرزند برادرم از بزرگی و شرف بسیار برخوردار است.» این تعبیر نهایت اعتقاد ابوطالب را به پیامبر می‏فهماند.(۱)

● مادر

مادر «ام‏هانی» فاطمه دختر اسد بن‏هاشم است؛ اول زنی که بعد از حضرت خدیجه مسلمان شد. وی جزء نخستین زنانی است که به مدینه مهاجرت کرد. پسران وی «طالب»، «عقیل»، «جعفر» و «علی» هر کدام به فاصله ده سال از دیگری به دنیا آمد. دخترانش جمانه و ام‏هانی می‏باشند. فاطمه بنت‏اسد را فضایل بسیار است. او زنی است که خداوند در پاسخ راز و نیاز خالصانه‏اش دیوار کعبه را برابرش شکافت تا در آن محل امن و مقدس فرزندش را به دنیا آورد. افتخار مادری شریف‏ترین شخص بعد از پیامبر و مادر شهید ذوالجناحین «جعفر بن‏ابی‏طالب» که با فرشتگان به بهشت پرواز کرد، ارزش والایی است که ذات اقدس الهی با قابلیت وجودی فاطمه آن را به وی ارزانی کرد. معدود افرادی در زمان بعثت پیامبر، بر آیین یکتاپرستی ابراهیمی بودند که از آن جمله بانو فاطمه بنت‏اسد است. ابن‏ابی‏الحدید در شرح نهج‏البلاغه گفته است:

«فاطمه نخستین زنی است که با رسول خدا بیعت نمود (پس از خدیجه.)»

از ویژگیهای این زن لطف و کرامتی است که در طول عمرش در حق پیامبر انجام داد. وی در گرامیداشت پیامبر با ابوطالب شرکت می‏جست و پیامبر را در مهر ورزیدن و نیکی کردن بر فرزندان خود مقدم می‏داشت تا جایی که پیامبر به پاس این محبتها او را به لقب «اماه» (مادر) مفتخر گردانید.

پیامبر از فاطمه چنین یاد می‏کند: «او پس از ابی‏طالب بهترین خلق خدا در رفتار با من بود. او مادر دیگر من پس از مادرم بود. ابوطالب نیکی می‏کرد و صاحب سفره بود و فاطمه ما را بر طعامی که تهیه دیده بود، گرد می‏آورد و از هر غذایی که بود سهم مرا از دیگران بیشتر می‏داد تا دوباره برگردم.»(۲) زمانی که خدیجه از دنیا رفت و فاطمه خردسال بود، آغوش محبت و مهر مادری برایش گشود. احترام خاص پیامبر به فاطمه بنت‏اسد در کتب احادیث فراوان به چشم می‏خورد. کلینی در اصول کافی آورده است:

«روزی رسول خدا نشسته بود. امیرالمؤمنین(ع) گریان نزد او آمد. رسول خدا فرمود: برای چه گریه می‏کنی؟ عرض کرد:

مادرم از دنیا رفت. رسول خدا فرمود: به خدا مادر من هم.»(۳)

پس از وفاتش پیامبر او را در پیراهن خود کفن کرد و بر وی نماز خواند و هفتاد تکبیر گفت و در قبر او وارد شد و با دستش قبر را وسیع کرد. پس از تدفین فرمود: «ملائکه افق را پر کردند و درِ بهشت را برای او (فاطمه) گشودند و فرشهای بهشتی را برای او گستردند و ریحان بهشتی به ملاقات او آمدند و او در رَوْح و ریحان و نعمت بهشتی غوطه‏ور است. قبرش باغی است از باغهای بهشت.»(۴)

در خبر دیگر است که حضرت فرمود: «ای مادر من که بعد از مادرم مرا مادر بودی، خدا تو را رحمت بنماید.»(۵)

عمر رضا کحاله گوید: «فاطمه بنت‏اسد از راویان حدیث پیامبر است که ۴۶ حدیث از حضرت روایت کرده است.»(۶)

● برادران ام‏ هانی

ابوطالب: برادر بزرگ ام‏هانی است و پدر ام‏هانی که عمرا نام داشت به ابوطالب معروف گشت.

عقیل: برادر دوم که دانشمندی سیاستمدار، جامعه‏شناس و روانشناس بود و این ویژگیها را به واسطه تیزهوشی داشت. عقیل اطلاعات بسیاری به تاریخ عرب، جنگها و صلحهای آنان داشت. وی مردی نسّابه (نَسَب‏دان) بود. زبانی گویا داشت که کسی را با وی توان هماوردی نبود. از شخصیتی قوی و رأیی ثابت برخوردار بود. از جمله کسانی بود که با درک اسلام به همراهی علی(ع) در میدانهای رزم دلاورانه جنگید و پسری چون مسلم و فرزندانش را برای یاری حسین بن‏علی(ع) در قیام خونین و حماسی حق علیه باطل تربیت نمود.

جعفر: ام‏هانی افتخار داشتن برادری چون جعفر طیار را دارد که به ذوالجناحین معروف شد. سومین پسر ابوطالب که ده سال قبل از برادرش علی بن‏ابی‏طالب به دنیا آمد، از جهت شمایل و اخلاق شباهت زیادی به پیامبر داشت و کمی پس از امیر مؤمنان به اسلام گروید. وی دلسوز طبقه ضعیف بود تا جایی که پیامبر او را به لقب «ابوالمساکین» سرافراز نمود. مسؤولیت خطیر فرماندهی مهاجران حبشه را بر عهده داشت و در آن سفر به شایستگی از اسلام تبلیغ نمود و ضمن شناساندن اسلام به پادشاه حبشه، خود و همراهانش را در فضایی از صلح و ایمنی قرار داد. جعفر پس از بازگشت از حبشه زمانی که مطلع شد مسلمانان در نبرد با یهود هستند، با همراهان به خیبر آمد و شاهد پیروزی سپاه اسلام علیه یهود به همت والای خیبرشکن دلاور علی بن‏ابی‏طالب شد. در دشت موته جنگی بین اسلام و سپاهیان روم در گرفت. جعفر که فرماندهی را بر عهده گرفته بود در حین مبارزه به محاصره سربازان رومی در آمد. او برای دفاع از اسلام، پرچم سپاه را حفاظت کرد تا دو دستش قطع گردید ولی نگذاشت پرچم واژگون شود و آن را به زید بن‏حارثه سپرد. بعد از پایان جنگ جنازه جعفر را یافتند که بیش از هفتاد زخم در جلوی بدن او بود. این بیانگر آن است که هیچ گاه به دشمن پشت نکرد. پیامبر در همان روز فرمود که اکنون جعفر با دو بال در بهشت با فرشتگان هم‏پرواز است.(۷)

علی(ع): دیگر شرف این بانوی پاک‏سیرت داشتن برادری چون علی بن‏ابی‏طالب(ع) بزرگ‏مرد تاریخ بشریت است و زبان از وصف وی قاصر است.

● مروری بر زندگی ام ‏هانی

فاخته دخترعموی پیامبر مشهور به ام‏هانی است. «او از زنان مجلله و نامی اسلام بوده است.»(۸) ام‏هانی ۴۶ حدیث از پیامبر نقل کرده است. طبرانی نزدیک به ۱۰۹ حدیث از ام‏هانی نقل کرده که بیشتر در باره نماز و روزه است.(۹) ام‏هانی از راویان حدیث ثقلین است. او حدیث غدیر را نیز روایت کرده است که رسول اللّه‏ فرمود: «هر که من مولای او هستم علی مولای اوست.»(۱۰)

از امتیازهای ام‏هانی آن است که عروج پیامبر به آسمان از خانه وی آغاز شد.(۱۱)

پیامبر طی روایت زیر از ام‏هانی به عنوان بانویی نمونه، ممتاز و شایسته یاد می‏کند و وی را مورد تمجید و ستایش قرار می‏دهد: «آیا می‏خواهید بهترین عمو و عمه را معرفی کنم؟ حسن و حسین عمویشان جعفر طیار است که با ملائکه پرواز می‏نماید و عمه آنها ام‏هانی است که در بهشت است.» بنا بر فرمایش رسول خدا، ام‏هانی اهل بهشت است و این نوع یاد کردن بیانگر پاکی و ایمان وی است.(۱۲)

از دیگر مقامات ام‏هانی حضور پیامبر در موقعیتهای مختلف در خانه او و احترام خاص به آن بانو است. ابن‏اثیر از عبدالرحمن بن‏ابی‏لیلی به چند طریق از ام‏هانی روایت می‏کند که رسول خدا(ص) در روز فتح مکه به خانه او وارد شد. غسل انجام داده و هشت رکعت نماز به جای آوردند. در ادامه ام‏هانی چنین گوید: «آن نماز با آنکه رکوع و سجود داشت به قدری سریع و کوتاه بود که من ندیده بودم آن حضرت به این راحتی و سادگی نماز بخواند.»(۱۳)

نیز نقل می‏کنند در روز فتح مکه حارث بن‏هشام و به نقلی دو نفر از خویشان شوهر ام‏هانی که مشرک بودند به خانه او پناهنده شدند. خبر به حضرت علی(ع) رسید. صورتش را پوشاند و به سیری که شناخته نشود، به خانه ام‏هانی وارد شد. ام‏هانی به دفاع از آن دو نفر با حضرت سخن گفت که: تو کیستی و چرا به خانه دخترعموی رسول خدا و خواهر علی وارد شدی؟! می‏روم به رسول خدا شکایت می‏کنم. سپس هر طور بود شمشیر را از دست علی بیرون آورد. در این وقت علی(ع) نقاب از چهره برداشت. ام‏هانی برادر را شناخت. عرض کرد: جان من فدای تو باد. قسم یاد کردم شکایتت را به رسول خدا بنمایم. هر دو خدمت پیامبر رفتند. حضرت در چادری مشغول غسل کردن بود. حضرت فاطمه نیز آنجا بود. پیامبر صدای ام‏هانی را شنید. آن را شناخت. به او گفت: خوش آمدی، ام‏هانی ماجرا را تعریف کرد. پیامبر فرمود: «امان دادم هر که را امان داده‏ای، لیکن علی را خشمگین نکن، زیرا خدا به واسطه خشم علی خشمگین می‏شود.» سپس فرمود: «اگر همه مردم فرزند ابوطالب بودند، همه آنها افراد دلاور و شجاعی بودند.»(۱۴)

ام‏هانی همسر هیبرهٔ بن‏عمر بن‏هائذ مخزومی بود. شوهر وی مشرک بود و زمانی که متوجه شد ام‏هانی به اسلام گرویده است

● از مکه فرار کرد و به نجران رفت و در حال شرک از دنیا رفت.

بعد از اسلام آوردن ام‏هانی و فرار هیبرهٔ رسول خدا از ام‏هانی خواستگاری کرد. وی گفت: یا رسول اللّه‏، به خدا قسم! در جاهلیت تو را از همه کس بیشتر دوست می‏داشتم. اکنون که زمان اسلام رسیده است چگونه تو را دوست نداشته باشم؟! تو از چشم و گوشم نزد من محبوب‏تر و عزیزتری، اما ادای حق شوهر کاری سنگین و بزرگ است و من بیم آن دارم از انجام آن ناتوان باشم. من زنی مصیبت‏دیده‏ام و چند فرزند دارم (اگر به فرزندان برسم حق شوهر را ضایع کرده‏ام و اگر به شوهر برسم حق فرزندانم ضایع می‏شود) و برای تو جز زنی آزاد از گرفتاری و مشکلات زندگی نمی‏تواند کارساز باشد.

پیامبر وقتی این بیان را از ام‏هانی دید فرمود: «هیچ زنی در شترسواری و مهربانی با اطفال و مدارا و رعایت حال اقتصادی همسر چون زنان قریش نیست.»(۱۵)

ام‏هانی در تربیت فرزندانش نهایت تلاش را نمود و زمانی که بین او و شوهرش جدایی افتاد وظیفه تربیت و نگهداری آنان با مادر شد. رسول خدا که از غنایم جنگی به اشخاص مختلف حقوق پرداخت می‏کرد به ام‏هانی و فرزندانش نیز کمک می‏کرد.

از فرزندان وی یکی جعده نام داشت که مردی شجاع، و فقیهی با زبانی گرم و گویا بود. او از صحابه‏ای است که به هنگام فتح مکه پیغمبر را درک کرده و با مادر خود به حضور پیغمبر رسیده است. جعده از شیعیان امیرالمؤمنین بود که از طرف حضرت والی خراسان شد. جعده میان قریش دارای مقام و شرافت بلندی بود. زمانی که در جنگ صفین می‏جنگید عتبهٔ بن‏ابی‏سفیان به او گفت: تو به خاطر عشق و محبت به دایی خود علیه ما می‏جنگی، وی گفت اگر تو هم دایی به این عظمتی داشتی پدر خود را فراموش می‏کردی.(۱۶)

ام‏هانی تا بعد از شهادت امیرالمؤمنین(ع) زنده بود، حتی زمان قیام حضرت سیدالشهداء(ع) حیات داشت. در بحار از کامل الزیاره از امام باقر(ع) نقل می‏کند: چون حضرت خواست از مدینه حرکت کند زنان و فرزندان عبدالمطلب جمع شدند و صدا به گریه بلند کردند. در این وقت عمه حضرت (ام‏هانی) آمد و سخت گریه کرد و گفت: جا نور دیده من حسین، شنیدم حسن را که با ناله این اشعار را سرود:

«و ان قتیل الطف من آل‏هاشم ه

اذل رقابا من قریش فذلت

حبیب رسول اللّه‏ لم یک فاحشا

ابانت مصیبتک الانوف وجلت»(۱۷)

اخلاق و رفتار ام‏هانی، نمونه یک زن مؤمن و متعهد است. وی چه در زمان جاهلیت و چه اسلام حامی افراد ضعیف، درمانده و بی‏پناه بود. این پاک‏بانوی صاحب نام تا سال ۶۰ هجری در قید حیات بود، ولی از محل دفن و تاریخ وفات وی اطلاعی در دست نیست.(۱۸)

پی ‏نوشتها:

۱ ـ ابوطالب آموزگار پاسداری، محمد محمدی‏اشتهاردی.

۲ ـ الامام علی رجل الاسلام النحله، به نقل از فاطمه بنت‏اسد، نوشته علی محمد علی دخیل، ترجمه صادق آئینه‏وند.

۳ ـ اصول کافی، ج۳، کتاب الحجهٔ.

۴ ـ ریاحین‏الشریعه، ج۳، ص۱۱.

۵ ـ همان.

۶ ـ محدثات شیعه، دکتر نهلا غروی نائینی؛ زنان نمونه، علی شیرازی، ص۷۷.

۷ ـ سیمای فداکاران، سیدمحمدکاظم دانش.

۸ ـ ریاحین‏الشریعه، ج۳، ص۴۴۹، ذبیح‏اللّه‏ محلاتی.

۹ ـ بانوان عالمه و آثار آنها، ص۹.

۱۰ ـ محدثات الشیعه.

۱۱ ـ زندگانی حضرت محمد خاتم‏الانبیاء، سیدهاشم رسولی محلاتی.

۱۲ ـ محدثات الشیعه؛ زنان قهرمان.

۱۳ ـ همان.

۱۴ ـ ریاحین الشریعه، ج۳؛ زنان نمونه ـ زنان قهرمان، دکتر احمد بهشتی، ذیل شرح حال ام‏هانی.

۱۵ ـ کافی، ج۵، ص۳۲۶.

۱۶ ـ ریاحین‏الشریعه، ج۳، ص۴۵۲.

۱۷ ـ همان.

۱۸ ـ زنان نمونه، علی شیرازی، ص۷۷.

زهرا نساجی‏ زواره ( پیام زن شماره ۱۲۹)