خدمات قم به تشیع

قم, طبق گفته زکریا بن محمد بن محمود قزوینی «شهری است از ولایت جبال, ما بین ساوه و اصفهان و آن, شهری است مشهور و معروف در زمان حجاج بن یوسف آن شهر بنا شده در سنه هشتاد و سه هجری, و اهلش شیعه است » ۱

قم، طبق گفته زکریا بن محمد بن محمود قزوینی: «شهری است از ولایت جبال، ما بین ساوه و اصفهان. و آن، شهری است مشهور و معروف در زمان حجاج بن یوسف آن شهر بنا شده در سنه هشتاد و سه هجری، و اهلش شیعه است.»[۱]

در روایاتی به وجه تسمیه این شهر به قم اشاره شده است؛ مثل این که پیامبر در سفر معراج، شیطان را در این منطقه دیدند. پیامبر به او امر کردند که: «قُمْ یا ملعون»[۲] ( ای ملعون! برخیز.) به خاطر همین به «قم» نام گذاری شد.

یا این که امام صادق فرمودند: «إِنَّمَا سُمِّیَ قُمَّ لِأَنَّ أَهْلَهُ یَجْتَمِعُونَ مَعَ قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ یَقُومُونَ مَعَهُ وَ یَسْتَقِیمُونَ عَلَیْهِ وَ یَنْصُرُونَه‏.»[۳]( برای آنکه مردمش با قائم آل محمّد صلوات اللَّه علیه بپا خیزند و بر او استوار مانند و او را یاری کنند)

▪ ایران و تشیع:

ایران از هر نقطه دیگری برای بذر تشیع ،‌زمین مناسب تری بوده است. تشیع به اندازه ای که در ایران تدریجاً نفوذ کرد در جای دیگر نفوذ نکرد و هر چه زمان گذشته است آمادگی ایران برای تشیع بیشتر شده است. حقیقت این است که علت تشیع ایرانیان و علت مسلمان شدنشان یک چیز است. ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گم گشته خویش را در اسلام یافت. مردم ایران که طبعاً مردمی با هوش بودند و به علاوه سابقه فرهنگ و تمدن داشتند بیش از هر ملت دیگر، نسبت به اسلام شیفتگی نشان دادند و به آن خدمت کردند . مردم ایران بیش از هر ملت دیگر به روح و معنی اسلام توجه داشتند و به همین دلیل، توجه ایرانیان به خاندان رسالت از هر ملت دیگر بیشتر بود و تشیع در میان ایرانیان نفوذ بیشتری یافت؛ یعنی ایرانیان روح اسلام و معنی اسلام را در نزد خاندن رسالت یافتند. فقط خاندان رسالت بودند که پاسخ گوی پرسش ها و نیازهای واقعی روح ایرانیان بودند.[۴]

▪ قم و تشیع:

با هجرت اشعریون ـ‌ از ترس حجاج ـ به قم، نقطه آغازین شیعه در ایران شکل گرفت.[۵] اهل قم از کسانی هستند که در قبول ولایت اهل بیت ـ علیهم السلام ـ از سابقین می باشند؛ به طوری که، شیعه بودن اهل قم، زبانزد خاص و عام گردید و قم، آشیانه آل محمد ـ علیهم السلام ـ معرفی شد. امام کاظم ـ علیه السلام ـ می فرماید:

« قُمُّ عُشُّ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَأْوَی شِیعَتِهِمْ ...»[۶] (قم آشیانه آل محمّد است و جایگاه شیعیانشان‏ می باشد.)

● خدمت مردم قم به تشیع:

خدمت قمی ها به تشیع به این گونه بود که نیروهای مادی و معنوی خود، ذوق و استعداد و فکر و ابتکار و حتی جان خود را در اختیار تشیع قرار دادند و در این کار، خلوص نیت داشتند. آنان شاهکارهایی در راه خدمت به تشیع به وجود آوردند که جز با نیروی عشق و ایمان به وجود نمی آمد. برخی از خدمات مردم قم به تشیع از این قرار است:

۱) خدمت در میدان علم و فرهنگ:

از اواخر قرن اول تا قرن چهارم، قم یکی از مراکز بزرگ علمی و فرهنگی بود، محدثان بزرگی در اینجا مقیم بودند و اخبار و آثار اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ را ترویج و تبلیغ می‏کردند، قدیمی ترین محدث قم، ابو جریر قمی بود که از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ نقل حدیث می‏کند و قبرش اکنون در شیخان موجود است.[۷]

تلاش علمای قم در توسعه دانش و فرهنگ بسیار چشمگیر است. در روایتی، امام صادق ـ‌ علیه السلام ـ خطاب به عیسی بن عبد الله فرمودند: « سَلَامُ اللَّهِ عَلَی أَهْلِ قُمَّ ... هُمْ أَهْلُ رُکُوعٍ وَ سُجُودٍ وَ قِیَامٍ وَ قُعُودٍ هُمُ الْفُقَهَاءُ الْعُلَمَاءُ الْفُهَمَاءُ هُمْ أَهْلُ الدِّرَایَةِ وَ الرِّوَایَةِ وَ حُسْنِ الْعِبَادَة»[۸](سلام خدا بر اهل قم ... آنان اهل رکوع و سجود و قیام و قعود اند. آنها فقهاء علماء و با فهم اند. مردم قم، اهل درایت و روایت و عبادت نیکو، هستند.)

إبراهیم بن هاشم کوفی شاگرد یونس بن عبد الرحمن (که از اصحاب امام رضا ـ علیه السلام ـ بود) با مهاجرتش به قم و نشر حدیث اهل بیت در آن، سبب شد که قم مدرسه ای برای پرورش محدثین و روات و فقهایی همچون : زکریا بن آدم‏، سعد بن سعد بن الأحوص بن سعد بن مالک الأشعری القمی، العباس بن معروف أبو الفضل مولی جعفر بن عبد اللّه الأشعری گردد.[۹]

قم، در قرون اولیه اسلامی به وسیله فقهایی نظیر علی بن بابویه ، محمد بن قولویه به یک مرکز فقهی تبدیل شد. در قرن چهارم، مکتب حدیثی قم با چهره ای مانند شیخ صدوق در مقابل مکتب عقل گرایانه بغداد ، به اوج شکل گیری خود رسید.

از لحاظ فقهی، مدرسه قم، در دوره قاجار به وسیله میرزا ابوالقاسم قمی(صاحب قوانین) احیاء شد و بار دیگر در سال ۱۳۴۰ق به وسیله حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی احیاء گردید.[۱۰]

۲) خدمت در عرصه نشر و تبلیغ تشیع:

با این پشتوانه غنی علمی، قم، یکی از پایگاه های مهم در تبلیغ و ارائه فرهنگ اهل بیت بوده و هست. در تأیید این سخن، این روایت امام صادق ـ علیه السلام ـ کافی است که فرمود:« إِنَّ اللَّهَ احْتَجَّ بِالْکُوفَةِ عَلَی سَائِرِ الْبِلَادِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَهْلِهَا عَلَی غَیْرِهِمْ مِنْ أَهْلِ الْبِلَادِ وَ احْتَجَّ بِبَلْدَةِ قُمَّ عَلَی سَائِرِ الْبِلَادِ وَ بِأَهْلِهَا عَلَی جَمِیعِ أَهْلِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ لَمْ یَدَعِ اللَّهُ قُمَّ وَ أَهْلَهُ مُسْتَضْعَفاً بَلْ وَفَّقَهُمْ وَ أَیَّدَهُمْ ... .‏»[۱۱]( خدا کوفه را حجت دیگر شهرها کرد و مؤمنانش را حجت بر مردم بلاد دیگر نمود و قم را حجت شهرهای دیگر کرد و مردمش را حجت بر اهل مشرق و مغرب، از جن و انس نمود و قم و مردمش را مستضعف وانگذاشت؛ بلکه به آنها کمک کرد و توفیق داد... .)

۳) خدمت در زمینه ذوق و هنر:

خدمات ذوقی و احساسی بیش از خدمات فرهنگی می تواند نشان دهنده احساسات پاک و خالصانه اهالی قم به تشیع باشد؛ زیرا بیش از آنها سر و کارش با عشق و ایمان است. به طور کلی، شاهکارها، مولود عشق و ایمان ها است.[۱۲] شاهکارهای صنعتی ـ هنری قم اعم از معماری ها ، نقاشی ها، خوشنویسی ها، کاشی کاری ها در مساجد و مزارات قم به خوبی نمایان است که تلفیقی از دین و هنر را نشان می دهد.[۱۳]

۴) خدمت در عرصه جانبازی و انقلاب:

از عرصه های درخشان تاریخ قم در زمینه جانبازی و رشادت برای دین، در انقلاب امام خمینی رقم خورد. اهل قم، با حرکت در پشت سر مراجع تقلید به خصوص امام خمینی، سبب پدید آمدن روحیه انقلابی در سراسر ایران شدند و با قیام ۱۵ خرداد۱۳۴۲ش به خاطر اعتراض به دستگیری امام خمینی و قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ش در خروش به توهین یکی از روزنامه ها به امام خمینی ، نقش مؤثری در ایجاد انقلاب داشتند. پس از انقلاب مردم قم همیشه در صحنه دفاع از نظام اسلامی حاضر بودند و با نثار شهدای بسیاری، درخت انقلاب را آبیاری کردند.

مجتبی صداقت

[۱] . آثار البلاد و اخبار العباد، ص ۵۱۴. القزوینی، زکریا بن محمد بن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، امیر کبیر ، تهران، اول، ۱۳۷۳ش.

[۲] . شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۲، ص۵۷۲؛ انتشارات داوری ، قم، اول ، [بی تا].

[۳] . علامه مجلسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج۵۷،ص۲۱۶؛ اسلامیه - تهران، چاپ: مکرر، مختلف.

[۴] . مطهری ،‌مرتضی؛ مجموعه آثار، ج۱۴، ص۱۲۶؛ انتشارات صدرا، تهران،نهم ،۱۳۸۴ش.

[۵] . سبحانی، جعفر؛ أدوار الفقه الإمامی، ص ۶۹.

[۶] . بحار الانوار، ج۵۷، ص۲۱۵.(همان)

[۷] . عطاردی، عزیز الله؛ ایمان و کفر(ترجمه الإیمان و الکفر بحار الانوار) ج‏۱،ص۳۰؛ انتشارات عطارد، تهران، اول، ۱۳۷۸ش.

[۸] . بحار الأنوار ، ج‏۵۷، ص ۲۱۷.(همان)

[۹] . أدوار الفقه الإمامی، ص ۶۸- ۷۰.

[۱۰] .مطهری ،‌مرتضی ؛ آشنایی با علوم اسلامی( اصول فقه- فقه) ،‌ ص۱۰۶؛ انتشارات صدرا، تهران، بیست و یکم، ۱۳۷۸ش.

[۱۱] . بحار الأنوار، ج‏۵۷، ص ۲۱۳.(همان)

[۱۲] .مجموعه آثار شهید مطهری، ج۱۴، ص۵۸۰.(همان)

[۱۳] . برای اطلاع از بناهای دینی و تاریخی قم، ر. ک : تربت پاکان، نوشته سید حسین مدرسی طباطبائی، ج۲.