مخزن آلوده, محصول آلوده

احزاب, گروه های سیاسی و حتی افراد بی توجه به آنکه خود بدانند یا نه, هر یک افکار و منافع گروه های اجتماعی متفاوتی را در آرایش اجتماعی و طبقاتی جامعه بازتاب می دهند و نمایندگی می کنند

احزاب، گروه‌های سیاسی و حتی افراد بی‌توجه به آنکه خود بدانند یا نه، هر یک افکار و منافع گروه‌های اجتماعی متفاوتی را در آرایش اجتماعی و طبقاتی جامعه بازتاب می‌دهند و نمایندگی می‌کنند. ما هر یک نماینده یک جریان خاص اجتماعی در مناسبات طبقاتی زمانه خویش هستیم و هرگاه که به تعامل اجتماعی با دیگران می‌پردازیم آگاهانه یا نه، منافع و نظرات پایگاه و خاستگاه اجتماعی خود را بیان می‌کنیم یا در پیشبرد و توفیق منافع آن می‌کوشیم.

بنابراین، در تعاملات اجتماعی و سیاسی افراد و گروه‌های سیاسی، در واقع این برخورد منافع و آرمان‌های اجتماعی یا به قول مارکسیست‌ها «طبقاتی» است که در قالب مواضع، گفتمان‌ها، استدلال‌ها و حتی لحن و طرز ارائه این مواضع بروز و ظهور می‌یابد. به هر اندازه که مناسبات اجتماعی یک کشور در مراحل حاد و آشتی‌ناپذیر قرار گرفته باشد و گروه‌ها و طبقات اجتماعی به یکدیگر و در جریان مناسبات فی‌مابین ستم و سختی بیشتری روا دارند، این تندی و التهاب و خشونت عینا نیز در تعامل و لحن گروه‌ها و افراد سیاسی نماینده بازتاب می‌یابد. ما آنگاه که در جامعه یا اجتماع قرار می‌گیریم، خود نیستیم! بیش از آنیم.

در مورد لحن یا روند گفتمان اجتماعی، عامل فرهنگ نیز در کنار عامل منافع اجتماعی و هم‌پای آن اهمیت دارد. تاثیر متقابل فرهنگ و خاستگاه اجتماعی افراد و گروه‌های سیاسی، بسیار مهم و در عین حال پیچیده است. اما حداقل می‌توان گفت که در ایران، ساختار قبیله‌ای و دور بودن واحدها و شهرک‌های کشاورزی و بازرگانی با فواصل بسیار از یکدیگر،‌در زندگی امروز ما تاثیر ژرفی به جا نهاده و رفتار دوگانه در برابر غریبه و آشنا، فرهنگ تمایز بنیادین بین خودی و غیرخودی مراقبت از پنهان ماندن مکنونات قلبی در برابر دیگران... را در رفتار فردی و اجتماعی ما به جا گذاشته است. طبعا ترکیب آن ساختار اجتماعی ملتهب و این فرهنگ هزارتو، جز این روبنای تعامل سیاسی گروه‌ها و احزاب و افراد نمی‌تواند پدید آورد.

بر این مبناست که بیشتر گفت‌وگوهای سیاسی در کشور ما یا به شکست می‌انجامد یا – هزار بار از آن بدتر – اصلا سر نمی‌گیرد که حالا بخواهد به شکست منتهی شود، یا تفاهم، سوءتفاهم، دشمنی، اختلاف و شکاف طبقاتی و درآمدی در ایران چنان شدید است که در ۴۰ سال گذشته ۵ دولت – با عمر بیش از ۴ سال – زمام امور کشور را به دست گرفته‌اند و قطعا هیچ‌یک نه اسلاف خود را سر سوزنی به داشتن ولو اندکی حقانیت به رسمیت شناخته‌اند و نه اخلاف خویش را. طرفه اینکه،‌از این ۵ دولت، ۴ دولت متعلق به پس از انقلاب هستند و همگی تحت لوای یک رژیم سیاسی مبتنی بر اسلام ناب محمدی کار کرده‌اند. اما در عین حال کمترین عنوانی که به یکدیگر داده‌اند و همچنان می‌دهند، «گمراه» بوده است. نامسلمان، وابسته، خیرخواه بیگانه، مرتجع، خائن و... هم در این گفتمان‌ها که هیچ‌یک یا دست‌کم اغلب آنها هم هرگز رودررو نیست و تنها از خلال تریبون‌های علنی و به صورت شعارگونه صورت می‌گیرد جای خود دارد. این تضاد و دشمنی، تنها متعلق به جریانات سیاسی رقیب و مخالف یکدیگر نیست؛ بلکه در درون طیف هر جناح سیاسی و حتی در درون هر یک از احزاب و گروه‌ها هم رواج دارد و دقیقا مناسبات و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی فردی ایرانیان را بازتاب می‌دهد که طی آن برای داوری کردن درباره دیگران، ما ایرانیان گویی نیازی به گفت‌وگو و پرسش از آنها نداریم و همان دانسته‌ها و باورهای ذهنی قبلی‌مان برای داوری ولو درباره سرنوشت دیگران، کفایت می‌کند.

در این میان نقش ایدئولوژی در محکوم نمودن دیگران پیش از آغاز گفت‌وگو و بی‌نیاز از آن بسیار مهم است. ایدئولوژی هرچه که باشد گرچه خود اصالتی ندارد اما بی‌رحم کردن افراد و گروه‌های سیاسی را مضاعف می‌کند. در این حال، تکلیف همه بر مبنای شاقول ذهنی ما از پیش روشن و مشخص است و اساسا برای داوری درباره دیگران به گفت‌وگو نیازی نیست. اگر هم برای رفع تکلیف یا طی کردن روال عادل گفت‌وگویی صورت می‌گیرد، افراد تنها برای طرح نظرات خود باب مذاکره را باز می‌کنند و هنگام پاسخگویی طرف مقابل، تنها به این دلیل ساکتند که در ذهن خود پاسخ دندان‌شکن دیگری را آماده کنند؛ نه آنکه به تفاهم و توافق بکوشند و برسند. همه اینها برخاسته از همان ساختار اجتماعی – اقتصادی خشن و تند و بی‌رحمی است که حداکثر خشونت، تندی و بی‌رحمی خود را به روبنای مناسبات سیاسی تزریق می‌کند و مخزن آلوده، محصول آلوده به دست می‌دهد. به شکاف طبقاتی، نظام درآمد – هزینه کل، توسعه نیافتگی منطقه‌ای، تفاوت میان شهر و روستا، تفاوت میان شمال و جنوب شهرها، گروه‌ها و طبقات اجتماعی نوظهور حاکم، نظام هزینه درآمد نفتی و ... نیم‌نگاهی بیندازید! پاسخ خود را از چگونگی و چرایی این همه بی‌رحمی و عدم تفاهم خواهید یافت.

سعید لیلاز