خودروهای گازسوز در برزیل, خاورمیانه و ایران

در شرایطی كه بیشتر كشورهای جهان به ویژه كشورهای صنعتی و مصرف كنندگان عمده نفت نگران افزایش بهای جهانی این ماده باارزش هستند, «انقلاب گاز» در كشورهای خاورمیانه در حال شكل گرفتن است

با توجه به بحران آلودگی محیط زیست به ویژه در كلانشهرها و تأثیر سوخت‌های بنزین و گازوئیل بر این بحران و از سوی دیگر هزینه بالای سوخت‌های فسیلی، در سال‌های اخیر توجه سازندگان خودروها به استفاده از سوخت‌های جایگزین معطوف شده است. گاز طبیعی (Compressed Natural Gas) كه در شكل‌های متفاوتی از جمله به صورت فشرده به عنوان سوخت خودروها به كار گرفته می‌شود، یكی از انواع سوخت‌های جایگزین است كه با توجه به فراوانی آن در بسیاری از كشورها از جمله ایران، ارزان است و استفاده از آن می‌تواند در تعدیل سبد انرژی كشور نقش اساسی داشته باشد. از سوی دیگر، تحقیقات نشان می‌دهد كه گاز طبیعی پاكیزه‌تر از بنزین و گازوئیل می‌سوزد. اختصاص یارانه‌های كلان به بنزین و گازوئیل و مصرف بی‌رویه این فراوردهای نفتی هزینه‌های هنگفتی به اقتصاد ملی كشور تحمیل می‌كند. گازسوز كردن خودروها با هدف كاستن از سنگینی بار یارانه‌های تحمیلی به دولت و همچنین كاهش آلودگی هوا و كاهش سایر زیان‌های اقتصادی جامعه مطرح شده است.

● سابقه كاربرد CNG در جهان

پیشینه استفاده از گاز طبیعی به عنوان سوخت خودرو به سال‌های نخستین دهه ۱۹۳۰ در ایتالیا بر می‌گردد. تاریخچه استفاده از گاز طبیعی در خودروها نشان می‌دهد ایتالیا اولین كشوری است كه از سال ۱۹۱۰ به فكر استفاده از گاز طبیعی فشرده به عنوان سوخت در خودرو افتاد و اكنون دارای بیش از ۳۷۰ هزار خودروی گاز طبیعی سوز و حدود ۴۲۰ جایگاه گاز طبیعی فشرده است. دیگر كشورها نیز در این زمینه فعالیت گسترده‌ای را آغاز كرده و در زمینه توسعه این صنعت رشد قابل توجهی داشته‌اند. كانادا، نیوزیلند، ایتالیا، ژاپن، روسیه، امریكا، آرژانتین، برزیل، تركیه، آذربایجان، هلند، چین و سایر كشورها در این زمینه تجربیات قابل قبولی دارند؛ به طوری كه حتی در روسیه و امریكا و چند كشور دیگر استفاده از گاز طبیعی فشرده در سوخت هواپیما در دست مطالعه است. در استرالیا و كانادا نیز از این سوخت در كشتی‌ها استفاده می‌شود. بحران‌های نفتی، تلاش برای امنیت انرژی، ارزانی گاز طبیعی در قیاس با سوخت‌های فسیلی مایع، بحران آلودگی‌های شهرهای بزرگ از مهمترین علل روی آوردن برخی كشورها به گاز طبیعی به عنوان رایج‌ترین سوخت جانشین در خودروهاست.

هم اكنون نزدیك به ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار خودروی گاز طبیعی سوز در سراسر جهان تردد می‌كنند. آرژانتین با ۵/۱ میلیون، برزیل با یك میلیون، پاكستان با ۷۰۰ هزار و ایتالیا با ۳۸۲ هزار خودروی گازسوز، بالاترین آمار خودروهای گازسوز در حال تردد در جهان را دارند.

دو شوك نفتی سال‌های ۱۹۷۴ و ۱۹۷۹ و پیرو آن بروز محدودیت‌های ناشی از وابستگی به سوخت‌های متكی به نفت عامل اصلی رونق استفاده از گاز طبیعی در كشورهای مختلف بود. تا اواخر سال ۱۹۸۰ تعداد خودروهای تولید شده توسط سازندگان خودروهای گازسوز بسیار محدود بود، سپس از سال ۱۹۹۵ انجمن انرژی جهان در توكیو گاز طبیعی را رسما به عنوان سوخت جایگزین در صنعت حمل و نقل اعلام كرد. با توجه به مسائل زیست محیطی و آلودگی هوا برنامه‌های مربوط به گازسوز كردن خودروها در سطح اروپا، امریكا و سایر كشورهای صنعتی به سرعت رو به گسترش است. مطابق آخرین آمار منتشره از سوی انجمن بین‌المللی خودروهای گازسوز (IANGV) در حال حاضر بیش از ۵ میلیون خودرو با سوخت گاز طبیعی در جهان در ترددند و بیش از ۹۰۰۰ جایگاه سوخت‌گیری در سطح جهان وجود دارد. قسمت عمده‌ای از خودروهای گازسوز به صورت دوگانه سوز یعنی هم با گاز طبیعی و هم با بنزین كار می‌كنند. این كار توسط كلیدی كه در خودروها تعبیه شده است، انجام می‌شود.

آمار تعداد وسایل نقلیه گازسوز و جایگاه‌های سوخت‌گیری CNG در ۴۵ كشور جهان

در شرایطی كه بیشتر كشورهای جهان به ویژه كشورهای صنعتی و مصرف كنندگان عمده نفت نگران افزایش بهای جهانی این ماده باارزش هستند، «انقلاب گاز» در كشورهای خاورمیانه در حال شكل گرفتن است. با آن كه بیش از ۶۵ درصد از ذخایر انرژی دنیا در این منطقه راهبردی قرار دارند، كشورهای خاورمیانه برای استفاده از هوای پاك، حفظ ذخایر ارزشمند انرژی و افزایش درآمدهای نفتی خود در پی به كارگیری وسیع گاز طبیعی هستند.

در این بین دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی در كشورهایی مانند مصر، ایران و امارات متحده عربی كه از جمله كشورهای نفت خیز جهان به شمار می‌روند، به دنبال راهكارهای جدیدی برای كاهش مصرف گازوئیل، بنزین و عدم وابستگی به نفت هستند. این گروه از كشورها سوخت گاز طبیعی را به عنوان مناسبترین جایگزین برای گازوئیل و بنزین مورد توجه قرار داده‌اند.

آگاهان و كارشناسان اقتصادی بر این باورند كه تا پایان سال ۲۰۱۰ میلادی بیش از یك میلیون دستگاه خودروی گازسوز در منطقه نفتی خاورمیانه تردد خواهد كرد كه این موضوع مؤید وقوع «انقلاب گاز» در این منطقه است. منافع متعدد استفاده از گاز طبیعی به عنوان سوخت خودرو بر كسی پوشیده نیست. دلایلی مانند آلودگی كمتر محیط زیست، قیمت پایین گاز طبیعی در مقایسه با بنزین و گازوئیل، افزایش ایمنی خودروها در برابر تصادف و آتش سوزی و كاهش گازهای گلخانه‌ای مخرب لایه اوزن به عنوان مهمترین دلایل توجه به گاز طبیعی مطرح شده‌اند.

براساس آمار سال ۲۰۰۶ هم اكنون حدود ۷۰ هزار دستگاه خودروی گازسوز در مصر تردد می‌كنند و برنامه‌ای برای افزایش این خودروها به ۱۴۵ هزار دستگاه تا سال ۲۰۱۰ در دست اجراست؛ این در حالی است كه ایران با ۱۴۰ هزار دستگاه، رسیدن به ۶۰۰ هزار دستگاه خودروی گازسوز را هدف قرار داده است و اماراتی‌ها نیز تصمیم گرفته‌اند ۱۰ هزار خودروی گازسوز در ابوظبی به حركت در آورند. پاكستان سومین كشور جهان است كه بیشترین خودروی گازسوز را در اختیار دارد؛ در حالی كه از نظر میزان ذخایر گاز هرگز در قد و قواره ایران و سایر همسایگان عرب نیست. به همین دلیل راه‌اندازی خط لوله گاز طبیعی ایران (موسوم به خط لوله صلح) برای این كشور و هند بسیار حائز اهمیت است.

در صورتی كه روند فعلی توجه و استفاده از گاز طبیعی در جهان ادامه پیدا كند، تا سال ۲۰۲۰ میلادی حدود ۵۰ میلیون دستگاه خودرو در سراسر جهان با استفاده از این نوع سوخت به حركت در خواهند آمد.

اطلاعات موجود و مزایای استفاده از گاز طبیعی به عنوان سوخت خودرو را در سطح جهان می‌توان به شرح ذیل جمع‌بندی كرد:

۱) گاز طبیعی در مقایسه با سایر سوخت‌های فسیلی ارزانتر و باصرفه‌تر است.

۲) مصرف گاز طبیعی آسیب كمتری به محیط زیست و لایه اوزن وارد می‌كند.

۳) ایمنی خودروهای گازسوز بیش از خودروهای بنزینی و حتی گازوئیلی است.

۴) افزایش استفاده از گاز طبیعی در خودروها امكان قاچاق مواد نفتی را از بین می‌برد.

۵) عدم اسراف گاز طبیعی هنگام سوخت‌گیری خودرو (برخلاف بنزین).

۶) تردد ۵ میلیون دستگاه خودروی گازسوز در سطح جهان.

۷) ایران به لحاظ داشتن بیشترین تعداد خودروهای گازسوز در جهان رتبه ششم را داراست.

۸) قابلیت استفاده از گاز طبیعی در انواع وسایل نقلیه.

۹) تولید خودروهای گازسوز توسط بسیاری از خودروسازان بزرگ و معتبر جهان.

● گاز طبیعی فشرده در ایران

در ایران نیز پیشینه استفاده از گاز طبیعی فشرده در خودروها به سال ۱۳۴۵ برمی‌گردد كه با تبدیل ۱۲۰۰ دستگاه تاكسی در شیراز آغاز شد و در سال ۱۳۶۲ با تبدیل ۱۲۰۰ دستگاه تاكسی دیگر در مشهد ادامه یافت. در همان سال‌ها در شهرهای مذكور جایگاه‌هایی نیز برای عرضه گاز طبیعی ساخته شد.

با تأسیس سازمان بهینه سازی مصرف سوخت كشور در سال ۱۳۷۹ در مجموعه وزارت نفت، مطالعات مقدماتی طرح گازسوز كردن خودروها در این سازمان آغاز و به منظور دستیابی به كاهش مصرف بنزین و كاهش آلاینده‌های هوا، طرح مذكور با انعقاد قراردادهایی با خودروسازان و بخش خصوصی برای تولید و تبدیل خودروهای گازسوز از یك سو و ایجاد زیرساخت‌های لازم و ساخت جایگاه‌های مخصوص خودروهای گازسوز از سوی دیگر، وارد مرحله اجرایی شد. اجرای طرح گازسوز كردن خودروها به رغم مشكلات موجود، روند رو به رشدی داشته است و هم اكنون با مشاركت خودروسازان و بخش خصوصی بیش از ۸۶ هزار خودروی گازسوز در كشور تردد می‌كنند. مشاركت بخش خصوصی با ساخت بیش از ۸۰ كارگاه در سراسر كشور و تبدیل نزدیك به ۷۱ هزار خودرو قابل توجه بوده است.

زیرساخت‌های لازم برای تولید خودروهای گازسوز كارخانه‌ای و خودروهای پایه گازسوز در شركت‌های خودروسازی نیز پیشرفت خوبی داشته ولی همواره با مشكلات بسیاری روبرو بوده است. به عنوان نمونه توقف موقت تولید سواری‌های دوگانه سوز پراید توسط شركت سایپا به دلیل مشكل تأمین مخزن گاز طبیعی در سال ۱۳۸۵. تاكنون بیش از ۱۲۰ جایگاه گاز طبیعی در كشور به بهره‌برداری رسیده و تعداد زیادی جایگاه نیز در دست ساخت یا برنامه‌ریزی است. با تصریح تبصره ۱۱ قانون بودجه سال ۱۳۸۴ كل كشور و آیین‌نامه اجرایی مصوب هیئت وزیران در اوایل سال جاری كه خودروسازان را در قبال كمك‌های دریافتی از وزارت نفت مكلف به تولید نزدیك به ۲۰ درصد محصولات خود به صورت دوگانه سوز (بنزین + گاز) یا گازسوز می‌كند، انتظار می‌رود روند افزایش خودروهای گازسوز رشد سریعی داشته باشد. گفتنی است در سایر كشورهای جهان تمایل به استفاده از این خودروها رو به افزایش است؛ چنان كه اتحادیه اروپایی سهم خودروهای گازسوز را در سال ۲۰۲۰ مشتمل بر ۱۰ درصد كل خودروهای آن اتحادیه تصویب كرده است.

● كاربرد و ایمنی

برخلاف تصور عمومی، خودروهای گاز طبیعی سوز ایمنی بالایی دارند. به سبب ویژگی‌های ذاتی گاز طبیعی نظیر سبك بودن آن نسبت به هوا و دمای بالاتر خود اشتعالی گاز طبیعی در مقایسه با بنزین، امكان اشتعال گاز طبیعی در صورت وجود نشتی‌های احتمالی در خودروهای گازسوز كاهش می‌یابد. مخازن گاز طبیعی فشرده بدون هیچ گونه فرایند جوشكاری از لوله‌های بدون درز و با روش‌های پیشرفته صنعتی ساخته می‌شوند. این مخازن استانداردهای سختگیرانه‌ای دارند و آزمون‌های گوناگونی نظیر آزمون آتش، آزمون گلوله، پرتاب از ارتفاع، خستگی و ... را می‌گذرانند و برای استفاده در دوره عمر مخزن كه به طور معمول ۲۰ سال است، ایمنی كامل دارند. مخازن در طول عمر خود بنا به توصیه‌های استانداردی و رویه‌های موجود، در دوره‌های منظم بازرسی و كنترل می‌شوند تا در صورت وجود هر گونه آسیب احتمالی، راهكار مناسب برای رفع عیب یا تعویض آنها ارائه شود.

تهیه و تنظیم: محمدرضا خدرلو

منابع

انجمن خودروهای گازسوز امریكای لاتین،

انجمن بین‌المللی خودروهای گازسوز،

خبرگزاری شانا،

Yale Global،

وال استریت ژورنال؛ ۱۶ ژانویه ۲۰۰۶،

شبكه تحلیلگران تكنولوژی ایران.

---