دانشگاه بزرگ جعفری

پیشوای ششم شیعیان, جعفر بن محمد ـ علیه السلام ـ نام دارد

پیشوای ششم شیعیان، جعفر بن محمد ـ ‌علیه السلام ‌ـ‌ نام دارد. در هفدهم ربیع الاول سال ۸۳ هجری در مدینه به‌ دنیا آمد و در آغوش پر‌مهر پدرش امام باقر ـ‌ علیه السلام ‌ـ قرار گرفت.

امام صادق ـ ‌علیه السلام ‌ـ در سال ۱۱۴ به امامت رسید که همزمان با سال‌های پایانی حکومت امویان و اوایل حکومت عباسیان یعنی در سال ۱۳۲ هجری بود.

ابعاد زندگی و شخصیتی حضرت صادق ـ ‌علیه السلام ‌ـ چه از معنوی، علمی و زندگی فردی و چه از منظر رفتار اجتماعی، سیاسی، حکومتی و غیره دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است؛ اما آنچه که از انوار فضایل و مناقب آن ستارة آسمان امامت جلوة بیشتری دارد و چاره‌ای برای دانشمندان بزرگ مسلمان و فقهای شیعی و غیرشیعی، جز فرود‌آوردن سر تعظیم در مقابل آستان با عظمتش نگذاشته است؛ مقام بلند و جایگاه رفیع علمی امام صادق ـ‌ علیه السلام ‌ـ است که از آن با عنوان رییس مکتب و دانشگاه بزرگ جعفری یاد می‌شود.

از این رو تمام دانشمندان بزرگ چه در عصر زندگی خود امام و چه بعد از آن این برتری علمی را هرکدام به کلامی و سخنی ستوده‌اند. ابو‌حنیفه پیشوای مشهور فرقه حنفی می‌گفت: من دانشمندتر از جعفر بن محمد ندیده‌ام.[۱]

امام مذهب مالکی می‌گوید: والله چشم من افضل از جعفر بن محمد در زهد و فضل و ورع و عبادت ندیده است.[۲] او می‌گوید: مدتی نزد جعفر بن محمد رفت و آمد می‌کردم، او را همواره در یکی از این سه حالت دیدم؛ یا نماز می‌خواند یا روزه بود و یا قرآن تلاوت می‌کرد و هرگز ندیدم که بدون وضو حدیث نقل کند.[۳] در علم و عبادت و پرهیزگاری، برتر از جعفربن محمد، هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ بشری خطور نکرده است.[۴]

شیخ مفید ـ رحمت الله ‌ـ می‌نویسد: به قدری علوم از آن حضرت نقل شده که زبانزد مردم گشته و آوازة آن همه جا پخش شده است و از هیچ یک از افراد خاندان او، به اندازة او علم و دانش نقل نشده است.[۵]

از این دست سخنان بزرگان علم و دانشمندان و فقها دربارة امام صادق ـ ‌علیه السلام ‌ـ بسیار است؛ اما یکی از عواملی که سبب گسترش علوم علوی در عصر امام صادق ـ ‌علیه السلام ‌ـ شد،‌ اوضاع فرهنگی و جنبش فکری آن عصر بود که تا آن زمان چنین شور و شوق علمی در جامعه اسلامی وجود نداشت.

از سویی دیگر این عصر یعنی زمان امامت حضرت صادق ـ ‌علیه السلام ‌ـ عصر برخورد اندیشه‌ها و پیدایش فرق و مذاهب مختلف بود؛ چرا که در اثر برخورد مسلمین با عقاید و آرای اهل کتاب و نیز دانشمندان یونان، شبهات مختلفی پدید آمده بود.

در آن زمان فرقه‌هایی همچون معتزله، جبریه، مرجئه، غلات، زنادقه، مشبهه، متصوفه، مجسمه، تناسخیه و امثال اینها پدید آمده بود که هر کدام عقاید خویش را تبلیغ می‌کرد و برای مکتب خویش به جذب نیرو می‌پرداخت.

از طرف دیگر هم در هر کدام از متون و علوم اسلامی در میان دانشمندان آن علم اختلاف نظر به وجود آمده بود. برای نمونه در علم قرائت قرآن، تفسیر، حدیث، فقه و غیره بحث‌ها و جدل‌های فراوانی صورت می‌گرفت.

در چنین آشفته بازاری علم امامت که کانون رهبری و هدایت مردم است و با توجه به فرصت مناسب سیاسی که به وجود آمده بود و با ملاحظه نیاز جامعه و آمادگی زمینه اجتماعی روشنگر راه هدایت شد و در همان مسیر و نهضت علمی و فرهنگی امام باقر ـ ‌علیه السلام ‌ـ دانشگاه بزرگ جعفری را تأسیس کرد. هشام‌بن حکم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب،‌ هشام بن سالم، مؤمن طاق، مفضل بن عمر، جابربن حیان و هزاران شاگرد دیگر که هر کدام ذخیره‌ای غنی برای جامعه‌ای اسلامی بود پرورش یافتة حوزة علمی این دانشگاه بزرگ بودند که در بعضی از اخبار تعداد آنها را بیش از چهار هزار نفر نوشته‌اند.[۶]

هر یک از این شاگردان، خود شخصیت‌های بزرگ علمی بودند که بعد‌ها خدمات بزرگی را انجام دادند و هرکدام شاگران بسیاری را تربیت، کتاب‌های بسیاری را نگارش و علوم مختلفی را کشف کردند.

برای نمونه هشام‌بن حکم، سی و یک جلد کتاب نوشته و جابر‌بن حیان نیز بیش از دویست جلد کتاب در زمینه‌های مختلف علوم عقلی و طبیعی و شیمی که در آن روزگار کیمیا نامیده می‌شد، تصنیف و نگارش کرده که به همین علت با عنوان پدر علم شیمی مشهور شده است.

مفضل بن عمر کوفی نیز رسالة توحید را نوشت که به نام توحید مفضل شهرت یافت.

وسعت این دانشگاه به حدی بود که همه جریان‌ها و عقاید فکری را در برمی‌گرفت و فقط مختص و منحصر به شیعیان نبود؛ بلکه ادیان و گروه‌های مختلف دیگر نیز با واسطه و یا بدون واسطه از آن امام بهره می‌بردند. در رأس این پیشوایان، ابوحنیفه قرار دارد که دو سال شاگرد امام بوده است.

این تنها گوشه‌ای از شخصیت علمی امام صادق ـ ‌علیه السلام ‌ـ است که با وجود فشارها و اختناق سیاسی عصر عباسی شاگردان آن حضرت از انوار امامتش بهره بردند.

هادی الیاسی

منبع:

سیره پیشوایان. مهدی پیشوایی.

۱ـ تذکرة الحفاظ، ج ۱، ص ۱۶۶.

۲ـ مناقب آل ابی‌طالب، ج ۴، ص ۲۷۵.

۳ـ تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۸۸.

۴ـ الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج ۴، ص ۳۳۵.

۵ـ الارشاد، ص ۲۷۰.

۶ـ همان، ص ۲۷۱.