منشور بلند امام شناسی

مروری بر دیدگاه های آیت الله جوادی آملی در شرح زیارت جامعه کبیره امام هادی ع

امام هادی(ع) در زیارت جامعه کبیره، ائمه اطهار(ع) را با جلوه‌های گوناگون معرفی کرده تا زائران، کوکب‌های هدایت را از دریچه‌های مختلف بنگرند و سپس آنان را الگو و اسوه خویش قرار دهند و با تأسی به آنها بر تعالی و تکامل خود همت گمارند. زیارت جامعه کبیره از معروف‌ترین زیارات ائمه اطهار(ع) است که اختصاص به زمان و مکانی خاص ندارد و در هر زمان و جایگاهی، می‌توان امامان را بدان زیارت کرد.

این زیارت سفره‌ای است که مهمانان آن با انواع گوناگون غذاهای امام‌شناسی مورد تکریم قرار می‌گیرند. زیارت جامعه در مقام خلافت الهی و امامت، جایی را خالی باقی نمی‌گذارد تا دیگران آن را پر کنند. آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی اثری با عنوان ادب فنای مقربان دارد که تاکنون ۶ جلد از این کتاب منتشر شده است و شرحی است بر این زیارت.

به طور کلی ۲ نوع زیارت‌ وجود دارد؛ مأثور و غیرمأثور. زیارت مأثور، زیارت‌نامه‌ای است که از طریق امامان معصوم(ع) به دست ما رسیده است، ولی زیارت‌ غیرمأثور، زیارت‌نامه‌ای است که توسط غیرمعصوم انشاء شده است. زیارت‌نامه‌های مأثور نیز دو گونه‌اند: یکی آن‌ که مخصوص یکی از ائمه(ع) به طور خاص آمده است، اما برخی زیارت‌نامه‌ها هست که به «جامعه» معروف است و به زیارت همه ائمه هدی تعلق دارد.

علامه مجلسی در بحارالانوار ۱۴ زیارت جامعه نقل کرده است؛ همچنین مرحوم محدث قمی در مفاتیح‌الجنان چند زیارت جامعه آورده است و زیارت معروف «امین‌الله» را می‌توان اظهار در حرم تمام ائمه(ع) خواند. زیارت جامعه یعنی زیارتی که با آن در محضر شریف همه معصومان(ع) می‌توان اظهار ارادت کرد. امام هادی(ع) ۲ زیارت مفصل دارند که هر دوی آن هم عجیب است؛ یکی زیارت امیرالمومنین(ع) در روز عید غدیر و دیگری همین زیارت جامعه‌ کبیره است.

شروح زیادی بر زیارت جامعه ‌کبیره نوشته شده است و در این زمینه کتاب‌های زیادی وجود دارد. برخی در حد ترجمه است و برخی در حد شرح روایی و برخی هم احیانا در حد شرح عرفانی است. نخستین ویژگی عمده شرح آیت‌الله‌العظمی جوادی ‌آملی در کتاب ادب فنای مقربان جامعیت نگاه ایشان به مساله است. مباحثی که در کتاب «ادب فنای مقربان» آمده است، توسط آیت‌الله‌العظمی جوادی‌آملی در حدود سال‌های ۷۲، ۷۳ قبلاً به صورت گفتاری بیان شده بود بعد این مباحث پیاده‌سازی شد و تنظیم و تدوین گردید.

آیت‌الله جوادی در شرح زیارت جامعه کبیره، جایگاهی برای انسان کامل به عنوان حلقه واسطه بین خلق و خالق قائل هست. تعبیر ایشان این است که آن فیض الهی که نازل می‌شود، هیچ‌کدام از انسان‌ها توانایی گرفتن آن فیض را ندارند. آن فیض باید در ظرفیت وجودی انسان کامل قرار گیرد و آن انسان کامل، فیض را بین همه نیازمندان ـ که شامل همه موجودات از انسان‌ها گرفته تا حیوانات و حتی فرشتگان می‌شود ـ توزیع کند. جناب استاد تصریح می‌کنند که حتی جبرئیل(س) هم باید فیض را از پیامبر اکرم(ص) بگیرد.

ترتیب موجود در عبارات زیارت جامعه ‌کبیره از شهادت به وحدانیت خدا آغاز می‌شود و بعد به رسالت پیامبر اکرم(ص) می‌رسد. علامه جوادی ‌آملی این مطلب را در شرح زیارت جامعه ‌کبیره مورد توجه قرار داده‌اند. ایشان در شرح زیارت جامعه ‌کبیره در کتاب «ادب فنای مقربان» ابتدا به الوهیت و وحدانیت پروردگار متعال توجه کرده‌اند و سپس به مساله وساطت رسول اکرم(ص) در فیض‌رسانی از خدا به بقیه اهل‌بیت(ع) پرداخته‌اند و بعد از آن کمالات اهل‌ بیت(ع) را بیان می‌کنند.

ایشان در شرح برخی فرازهای زیارت جامعه‌ کبیره، مباحث طولانی و دقیقی دارند و به عنوان نمونه در آیه تطهیر حدود ۳۰۰ صفحه بحث می‌کنند.

اشکالات مختلفی به زیارت جامعه کبیره وارد شده است که ایرادات روایی و نقلی در این کتاب پاسخ داده شده است. این اشکالات، گاهی روایی و گاهی تاریخی است و ممکن است درباره سیره‌هایی که از ائمه(ع) نقل شده نیز مشکلاتی وجود داشته باشد که در کتاب «ادب فنای مقربان» به آن پاسخ داده شده است. ایراداتی که به مباحثی همچون ضرورت امام، جایگاه امام و ویژگی‌های امام وارد می‌شود، نیز در این کتاب پاسخ داده شده است. پاسخ به شبهاتی که در روند شرح زیارت جامعه کبیره پیش می‌آید، یکی از عمده‌ترین ویژگی‌های این اثر گرا‌نسنگ است.

یکی از شبهاتی که در این کتاب پاسخ داده شده، تهمتی است که نسبت به این زیارت شریف زده‌اند و آن این‌ که ادعا شده زیارت جامعه کبیره در حقیقت مرام‌نامه شیعیان غالی است، اما آیت‌الله‌ جوادی‌‌آملی شبهات را براساس آیات قرآن کریم و با تکیه بر روایات متقن و غیرقابل خدشه و همچنین با بهره‌گیری از ادله عقلی پاسخ داده‌اند.