تبدیل کاخ مروارید به یک ویرانه

در مهرشهر کرج کاخی قرار دارد که یکی از آثار شاخص معماری مدرن ایران است گرچه این کاخ که به مروارید مشهور است کمتر از ۵۰ سال عمر دارد, ولی با بی تفاوتی مسئولان بشدت تخریب شده است

در مهرشهر کرج کاخی قرار دارد که یکی از آثار شاخص معماری مدرن ایران است. گرچه این کاخ که به مروارید مشهور است کمتر از ۵۰ سال عمر دارد، ولی با بی‌تفاوتی مسئولان بشدت تخریب شده است.

کاخ مروارید که پیش از انقلاب سکونتگاه شمس پهلوی بوده، پس از انقلاب بین نهادها و سازمان های مختلف دست به دست می شود تا در نهایت چند ماه پیش به دست سازمان میراث فرهنگی می رسد. اما در این زمان بنای اصلی این کاخ بر اثر فراموشی و رسیدگی ناکافی دچار تخریب شده است. اداره میراث فرهنگی استان البرز در هفته موزه ها درهای مجموعه کاخ مروارید را به روی عموم گشود تا از نزدیک شاهد معماری منحصربه فرد این بنا و از سوی دیگر میزان تخریب آن در سال های گذشته باشند.

تاریخچه

شمس پهلوی به دلیل بیماری آسم و انزوا طلبی تقریبا تنها عضو خاندان پهلوی به شمار می رفت که در امور سیاسی داخلی و خارجی کشور دخالتی نداشت و به همین دلیل محدوده علی آباد گونه کرج را برای سکونت انتخاب کرد که در آن زمان منطقه ییلاقی و خوش آب و هوای غرب تهران محسوب می شد و دستور داد کاخ مروارید بنا شود. پس از اسکان شمس از آنجا که پدرش رضاشاه به وی لقب مهرپدر را داده بود و در خانواده پهلوی نیز وی را مهر می نامیدند، این مکان پس از حضور درباریان و سیاسیون وقت مهرشهر نامیده شد. کاخ مروارید طی سال های ۴۷-۱۳۴۵ با مساحتی حدود ۲۵۰۰ متر مربع در زمینی به وسعت ۲۴۰ هکتار ساخته شد. این کاخ به وسیله بنیاد فرانک لوید رایت ۰۳۹;Frank Lloyd Wright۰۳۹; و با همکاری گروه معماری عامری، کمونه و خسروی طراحی و اجرا شد. قرارداد در تاریخ یازدهم نوامبر ۱۹۶۵ میلادی (سال۱۳۴۵ خورشیدی) و به مبلغ یک میلیون دلار به امضا رسید و عملیات ساختمانی آن در سال ۱۳۴۵خورشیدی رسما آغاز و سال ۱۳۴۷ تکمیل شد و مورد بهره برداری قرار گرفت. این مجموعه پس از پیروزی انقلاب با رأی دادگاه انقلاب در سال ۱۳۶۳ تحت مالکیت بنیاد مستضعفان قرار گرفت و در سال های بعد، با بسته شدن قراردادی به بنیاد تعاون یکی از نهادهای نظامی واگذار شد. تا سال ۸۲ و بارش برفی سنگین که سبب تعطیلی این مجموعه شد، از آن به عنوان موزه و با نام مجتمع اردویی ـ تفریحی شهید فهمیده استفاده می شد؛ اما پس از آن اتفاق،ده سال بسته ماند.

ویژگی های معماری

معماری کاخ بر اساس شیوه تفکر فرانک لوید رایت (۱۹۵۹ـ۱۸۷۶)، یکی از پرآوازه ترین معماران آمریکایی طراحی شده که ساخت بناها با الهام از عناصر طبیعت را مورد توجه قرار می داد. پس از مرگ او درسال ۱۹۵۹، شیوه و تفکر او در معماری از سوی بنیادی به همین نام ادامه می یابد که گردانندگان آن همسر روسی رایت و ویلیام وسلی پیترز دامادش بودند. در طراحی معماری کاخ، ویلیام وسلی با گروه معماری نظام عامری، کمونه و خسروی همکاری داشت.

مجموعه در گذشته شامل کاخ و دریاچه کاخ، باغ اطراف کاخ، دریاچه مصنوعی، زمین گلف، پیست اسبدوانی و درساژ، باغ گل های کمیاب و زینتی و فرودگاه بوده است. سازه اصلی و پلان کاخ به شکل سفره ماهی است که صدفی را در بر گرفته است. دیگر فضاهای کاخ عبارتند از: راهروی مارپیچ و بدون پله که به سمت طبقات فوقانی امتداد دارد، سالن پذیرایی، دفتر مخصوص شمس، سالن سینما، سالن بیلیارد، آشپزخانه، اتاق های خواب، محل نگهداری پرندگان، استخر شنا، حمام و سرویس های بهداشتی. تمام فضاهای معماری در زیر سقفی با فرم حلزونی و با نورگیرهای متعدد و به شکل دانه های مروارید اجرا شده است. در ضلع شمالی کاخ و در محوطه بیرونی دریاچه نیز به شکل باله های سفره ماهی طراحی و اجرا شده است. این دریاچه در گذشته مجموعه ای از آبزیان دریایی متنوع را در درون خود داشته است. در واقع دریاچه نیز نمادی از آبزیان بوده و شنا کردن سفره ماهی و صدف را تجسم می نماید.

مصالح ساختمانی به کار رفته در ساخت کاخ به طور کامل از بتون مخصوص بوده که درجا تهیه و اجرا شده است، به کارگیری گسترده و متنوع از صفحه های پلکسی گلاس و نورگیرهای سقف به شکل دانه های مروارید و از جنس پلاستوفوم مزیت بارز فضا های اندرونی این بناست. ویژگی پیکره بیرونی این بنا، دو پوسته بتونی است که با هم تلفیق شده است و نورگیر وسیعی که کل سقف را پوشش می دهد. بعلاوه یک بخش حلزونی شکل که در بالای اتاق اختصاصی شمس تعبیه شده که در تهویه هوای اتاق وی بسیار موثر بوده است. خلق این احجام، مطابق اندیشه رایت، با ایده همخوانی با طبیعت پیرامون بوده است. سازه بتونی کاخ کاملا از داخل نمایان بوده و با سنگ و پارچه و مصالح شفاف، ماهرانه ترکیب و تزئین یافته است. بخشی از دکوراسیون کاخ که توسط دوهنرمند آمریکایی عضو این بنیاد طراحی شده، به منظور تسریع و تسهیل در اجرا و انتقال در کشور ایتالیا ساخته شده است. ساخت این کاخ بیش از دوسال طول کشید.

آسیب ها

تخریب سازه بتونی بنای کاخ مروارید از داخل به دلیل نفوذ آب از ناحیه سقف، گرچه از آغاز احداث کاخ اندک اندک شروع می شود، اما بی توجهی و رسیدگی نکردن برای رفع مشکل، اکنون پس از قریب سه دهه، پوسیدگی و فرسودگی عمیقی به بار آورده است که ترمیم آن را بسیار دشوار کرده است. از سوی دیگر، بخش قابل توجهی از سقف بنا که با سازه ای فولادی ساخته و با صفحه های پلکسی گلاس پوشیده بود، تخریب شده است. سازه فولادی همچنان پا برجاست، ولی بیشتر صفحه های پلکسی گلاس از بین رفته است. همچنین از تمام اشیا و وسایلی که در این کاخ موزه قرار داشته است فقط چند مبلمان بی ارزش و یک لوستر بزرگ شکسته وجود دارد.

ابوالفضل عبیدی، مدیرکل میراث فرهنگی استان البرز در این باره می گوید: «پیگیر اشیای داخل این کاخ از طریق عکس ها و اسناد موجود در بنیاد مستضعفان، بنیاد تعاون و مرکز اسناد هستیم تا بتوانیم از روی اسناد و عکس ها اشیای داخل کاخ را شناسایی کنیم. اما آنچه اکنون بازدیدکنندگان می توانند ببینند همه اشیایی است که ما آن را تحویل گرفته ایم.» بیرون از محوطه کاخ مروارید اطلاعیه ای برای همه شهروندان نصب شده و در آن آمده است که اگر هرکدام از شهروندان عکس یا سندی در رابطه با این کاخ دارند، آن را به اداره میراث فرهنگی استان البرز ارائه دهند تا اطلاعات سازمان میراث فرهنگی درباره این بنا و اشیای موجود در آن تکمیل شود.