آقای خاص

درباره «ابراهیم حاتمی کیا»شاخص ترین کارگردان سینمای دفاع مقدس

ضیغمی سه شنبه ۱۹ اسفند ۱۳۸۲؛ سوت پایان بازی منچستر و پورتو در اولدترافورد به صدا در می آید و مردی شبیه به ستاره های هالیوود در قامت کسی که یونایتد بزرگ را با تیمی در حد پورتو حذف کرده است کنار زمین چمن می دود و شادی می کند. از آن شب تا هشتمین شب اردیبهشت ۱۳۸۹ مسیری ۷ ساله طی شده و این بار مرد هالیوودی سوپربارسای گواردیولا را حذف کرده است و دارد یقه اش را از دستان خشمگین ویکتور والدس کاتالونی بیرون می کشد تا انگشت اشاره اش را به سوی بالا بگیرد. بدون شک او یکی از بهترین مربیان تاریخ است و نمی توان افتخارهای «آقای خاص» را نادیده گرفت. طرفدار هر تیمی باشید و هر عقیده ای که داشته باشید، به طور قطع نمی توانید رکورد ۱۵۲ بازی شکست ناپذیر خانگی اش، از فوریه سال ۲۰۰۲ را نادیده بگیرید و مورینیو را به این دلیل تحسین نکنید! با وجود این که مورینیو خود لقب «آقای خاص» را انتخاب کرد و به رسانه ها داد ولی همه بر این باور هستند که عنوان انتخاب شده بهترین توصیف برای این مربی پرتغالی است.

موفقیت های بزرگش طی ۷ سال گذشته با تیم های مختلف در کشورهای متعدد سبب شده است تا او به سوپراستاری در دنیای مربیان تبدیل شود و هم اندازه مهم ترین بازیکنان تیمش باشد.مورینیو، پورتوی پرتغال، چلسی انگلیس واینترایتالیا را به قهرمانی لیگ رسانده و با ۲ تیم اول و آخر قهرمان اروپا هم شده است. تمام پیش درآمدها، مقدمه ای بود تا از «ابراهیم حاتمی کیا» به عنوان کارگردان تأثیرگذار و متعهد سینمای ایران تجلیل شود. پس از آن بود که همگی حاضران در تالار به پا خاستند و با کف زدن های ممتد و مستمر، آن هم برای دقایقی طولانی شور و اشتیاق شان را برای حضور ابراهیم حاتمی کیا به روی سن ابراز کردند. اما حاتمی کیا که از این تجلیل ناگهانی و از پیش تعیین نشده خبری نداشت، همان طور متعجب روی صندلی اش نشسته بود. در حالی که صدای کف زدن ها و تشویق ها هنوز ادامه داشت، اما او این توان را نداشت که به روی سن برود و در بهت فرو رفته بود. سرانجام با اشاره و کمک فرهاد توحیدی که کنار دستش نشسته بود، به سوی سن رفت.

اما هنوز یکی دو پله را طی نکرده بود که ناگهان دستش را به دیوار گرفت. به خوبی می توانستی احساس کنی که دیگر پاهایش توان رفتن ندارد. حاتمی کیا باورش نمی شد که همگی به احترام او و جایگاهش در سینمای ایران، به پا خاسته اند و تشویقش می کنند. سرانجام آن «اتفاق ویژه» رخ داد. ابراهیم حاتمی کیا در محاصره تشویق حاضران، دیگر نتوانست بغضش را فرو دهد و اشک بر گونه هایش جاری شد. به بالای سن که رفت دیگر بغضش ترکید و گریست؛ بغضی که سال هاست آن را فرو خورده بود. در این لحظه « رضا میرکریمی» به سویش آمد و ابراهیم سرش را بر شانه او گذاشت. می شد هق هق گریه اش را از تکان های شانه هایش فهمید. صدای کف زدن های ممتد سالن را پر کرده بود. این کارگردان صاحب نام سینمای ایران در حالی که نمی توانست جلوی اشک هایش را بگیرد و گونه هایش خیس و چشمانش پر آب بود، به طرف کسانی رفت که به احترام وی، به روی سن آمده بودند تا از او تجلیل کنند. همگی آن ها را بوسید و با ادای احترام مجدد به حاضران، خواست که به سوی تریبون برود؛ اما اشک و بغض مجال سخن گفتن را به او نداد و به طرف صندلی اش آمد. پس از قدردانی از حاضران و ادای احترام، نشست و سر در گریبان برد. (روزنامه خراسان ۱/۳/۸۹)

«ابراهیم حاتمی کیا» از نسل اول فیلم سازان بعد از انقلاب به شمار می آید. وی یکی از فیلم سازان ژانر دفاع مقدس (جنگ) محسوب می شود که با ساخت آثاری هم چون «دیده بان» و «مهاجر» خود را معرفی کرد. حاتمی کیا پس از گذشت حدود ۲ دهه هنوز هم فیلم سازی درباره جنگ و شرایط آدم های جنگ را رها نکرده است. در آثار او کمتر نشانی از قهرمان سازی های کاذب و غیرواقعی دیده می شود بلکه آدم های آثار ابراهیم حاتمی کیا از نمونه های واقعی گرفته شده است. این فیلم ساز در آثار متاخر خود به نقد شرایط اجتماعی پرداخته است.به طور معمول، سینمای «ابراهیم حاتمی کیا» را با سینمای جنگ قرین می دانند. جالب این جاست که زادروز این فیلم ساز (۲ مهر) هم از قضا در میانه هفته دفاع مقدس قرار گرفته است تا لابد حتی در یادمان های مناسبتی هم این تقارن مضاعف شود. اما این گونه انتساب های صوری را نباید در تحلیل سینمای او چندان جدی گرفت ؛ باید مختصات سبک و سیاق فیلم سازی او را در ابعاد عمیق تری ارزیابی کرد. «حاتمی کیا» حتی اگر هم اثر جنگی نسازد باز تمایزی مختص را در کارهایش می پروراند. یکی از این عناصر خاص در شخصیت پردازی کارهای او نمود دارد؛ شخصیت های اصلی آثار «ابراهیم حاتمی کیا» را سخت می توان از یاد برد. یکی از ویژگی های اساسی و به طور معمول ثابت این آدم ها فردیت پر رنگ شان در برابر ایده های منبعث از ناحیه اجتماع پیرامونی است. گفتمان فرد در برابر اجتماع، یکی از قدیمی ترین و متداول ترین الگوهای دراماتیک است، اما در سینمای ایران به دلیل جا نیفتادن بحث فردیت در مناسبت های انسانی و معاشرتی، کمتر به کار آمده است. منتها در سینمای برخی فیلم سازان، ردپاهایی پر رنگ از فردیت دیده می شود؛ از جمله حاتمی کیا. یکی از دلایلی که فیلم های او را از بیشتر همتایانش در سینمای جنگ متمایز کرده همین رویکرد است. در غالب فیلم های جنگی ما، آدم ها هویت مستقل ندارند و همه شبیه به همان جمعیتی هستند که از رسانه های رسمی تحت عنوان رزمندگان اسلام نام برده می شوند. به علت کمبود جا ، بدون هیچ گونه توضیح اضافی برخی از گفت و گوها، جوایز و نکته ها را به طور تیتروار و خلاصه خدمتتان تقدیم می کنیم. بدون شک پس از خواندن آن ها شما هم با ما هم عقیده خواهید شد که لقب «آقای خاص» سینمای ایران فقط برازنده کارگردان توانا و کاربلد سینمای ایران «ابراهیم حاتمی کیا» است.

● گفت و گوها

▪ این ایام بعضی شوخی و جدی ازم آدرس حاج کاظم و سلحشور و اصغر و سلمان و عباس رو می گیرن. عزیزم من هم مثل شما گاهی وقتا اونا رو می بینم. از شما چه پنهون یه وقتایی فهمیدم که شونه به شونه هم وایستادیم، ولی ساکت. بیایید گیوه های مکاشفه رو وربکشیم و بریم تعقیب شون. ببینیم کجا می رن، با کی نشست و برخاست دارن، حرف دلشون چیه و حال و روزشون چطوره. نکنه دارن آژانس ۲ رو می سازن و ما بی خبر نشستیم؟ ممنون تون می شم منو از دلشورگی دربیارین. (نامه حاتمی کیا به سایت سینمایی سینمای ما)

▪ آقا ببخشید من چکار کردم جز این که حرف هایی را که در نوک پیکان بحث های این مملکت هست، در فیلم هایم طرح کرده ام، یعنی بحث هایی مثل «آژانس شیشه ای» و «از کرخه تا راین». حوزه هایی را وارد شدم که آن هایی که به عنوان ممیزی می توانستند وارد شوند، احتیاط کردند، برای این که دیدند من از جریانی آمده ام به اسم بچه سینمای جنگ، بچه ای که در جنگ بوده است، من بابت این چه امتیازی گرفته ام؟ کدام تاج را بر سر من گذاشتند که حالا افتخاری باشد که بعد این تهمت ها به من بچسبد؟ (گفت و گو با برنامه رادیویی شب های روشن)

▪ من در شکل کلی اصلا رضایت در قاموسم نیست، یعنی بین آن چیزی که فکر می کنم و آن چیزی که رخ می دهد تفاوت است از کارهایمان یک تصویری داریم ولی عادت کردیم به آن اندازه و به آن چیزهایی که به دست می آوریم دل خوش کنیم. زمان دارد جلو می رود و ثابت نمی ایستد به هر حال ما هم آدمی هستیم که در زمان نفس می کشیم، به همان نسبت مسایل پیرامونمان یک رنگ های دیگری به خودش می گیرد؛ چیزهایی که در گذشته ممکن بود برای من جذاب باشد شاید رنگش را از دست بدهد و چیزهایی که ممکن بود به هیچ عنوان جذاب نباشد یواش یواش جذاب شود. (گفت و گو با برنامه رادیویی شب های روشن)

▪ بعضی وقت ها می گویم ای کاش فیلمی مثل آژانس شیشه ای را نساخته بودم، آژانس محصول زمان و محصول سیاسی آن دوران است و من نمی توانم دوباره آژانس را بسازم. (گفت و گو با برنامه رادیویی شب های روشن)

▪ برای برخی فیلم ها، تمام قوای شان را جمع کردند که به من امکانات ندهند، وقتی فیلم با هزار بدبختی ساخته شد و اکران شد از دست همان مسئولی که همه جوره مرا در تنگنا قرار داد و طرد کرد، جایزه هم به من می دهند! (گفت و گو با نادر طالب زاده در برنامه راز)

● جوایز

▪ جشنواره فیلم فجر: برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردان در بخش مسابقه و بهترین فیلم نامه در بخش بین الملل جشنواره بیست و هشتم فجر ( به رنگ ارغوان)، برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم و دیپلم افتخار بهترین فیلم نامه ( به نام پدر)، برنده سیمرغ بلورین فیلم منتخب تماشاگران و تندیس زرین جایزه ویژه هیئت داوران ( ارتفاع پست)، برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم نامه و کارگردانی ( آژانس شیشه ای)، برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم ( از کرخه تا راین)، برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم دوم ( دیده بان)، برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم ( مهاجر) و ...

▪ جوایز منتقدان و نویسندگان سینمایی: دومین فیلم سال ( خاکستر سبز)، چهارمین فیلم نامه سال ( روبان قرمز)، سومین فیلم سال ( روبان قرمز)، سومین کارگردان سال ( روبان قرمز)، دومین فیلم سال ( ارتفاع پست)، دومین کارگردان سال ( ارتفاع پست)، پنجمین فیلم نامه سال ( ارتفاع پست)، چهارمین فیلم سال ( برج مینو) و ...

▪ جوایز جشنواره دفاع مقدس: بهترین فیلم نامه و کارگردانی ( آژانس شیشه ای)، بهترین فیلم نامه ( از کرخه تا راین)، بهترین فیلم نامه ( وصل نیکان) و بهترین کارگردانی (مهاجر)

● نکته ها

ابراهیم حاتمی کیا به عنوان کارگردان منتخب نسل جوان معرفی شد. طی یک نظرخواهی گسترده از جوانان تهران که در زمینه های علمی، هنری، اجتماعی و حوزوی انجام شده است، این جوانان در زمینه هنری، ابراهیم حاتمی کیا را به عنوان کارگردان برتر شناختند. «دوست دارم نسل جوان نگاه منتقدانه ای نسبت به فیلم هایم داشته باشد البته در میان خیل فیلم های کمدی، شاد و جوان پسند، من بیشتر امیدم به طبقه جدی این نسل است.» ابراهیم حاتمی کیا با ساخت بیش از ۱۳ فیلم سینمایی از جمله فیلم سازانی است که نسل جنگ و موضوع دفاع مقدس، همیشه یکی از دغدغه هایش بوده است. یکی دیگر از دغدغه های همیشگی این کارگردان، «دغدغه نسل سوم» است. » (ایسنا)

طبق نظر سنجی به عمل آمده از ۳۶ منتقد، «آژانس شیشه ای» و «ابراهیم حاتمی کیا» در صدر بهترین های سینمای دفاع مقدس هستند. به گزارش فارس، طی یک نظرسنجی، گروهی از نویسندگان و منتقدان، بهترین های دفاع مقدس طی ۲۹ سال گذشته را معرفی کردند. بنا بر این گزارش، منتقد و نویسنده های سینمایی۵ فیلم برتر و بهترین کارگردان را انتخاب کردند. بر این اساس فیلم «آژانس شیشه ای» ساخته «ابراهیم حاتمی کیا» با ۲۵ رأی به عنوان بهترین فیلم و «ابراهیم حاتمی کیا» با ۲۳ رأی به عنوان بهترین کارگردان برتر سینمای دفاع مقدس برگزیده شد.

* در نظرسنجی برنامه سینمایی «هفت» که با اجرا و تهیه کنندگی «فریدون جیرانی» جمعه ۲۶ شهریور به مناسبت روز ملی سینما برگزار شد، ۵ کارگردان تاثیرگذار دهه ۶۰ و ۷۰ به انتخاب مردم، معرفی شدند که در پایان این نظرسنجی «ابراهیم حاتمی کیا» تاثیرگذارترین کارگردان دهه ۶۰ و ۷۰ سینمای ایران شد. (فارس)