غیبت در منابع شیعی از برداشت های انحرافی تا ضرورت تبیین عقلی

ارتحال امام صادق ع و فشارهایی که از خارج بر شیعیان اعمال می شد سبب گردید تحلیلهای نادرستی از علت غیبت صورت گیرد و انتظار به تیغ دو دمی تبدیل شد که دستگاههای ستم با عوام فریبی و به منظور رسیدگی به اغراض سیاسی خود کوشیدند در جایی عنصر انتظار را از جامعه بگیرند و در جایی دیگر با تشدید آن راه تلاشهای عملی و سیاسی را در عینیت جامعه به روی آنان ببندند در این بستر تاریخی است که فرقه های شیعی اسماعیلیه ناووسیه و فطحیه به وجود آمدند

ارتحال امام صادق (ع ) و فشارهایی که از خارج بر شیعیان اعمال می شد سبب گردید تحلیلهای نادرستی از علت غیبت صورت گیرد و انتظار به تیغ دو دمی تبدیل شد که دستگاههای ستم با عوام فریبی و به منظور رسیدگی به اغراض سیاسی خود کوشیدند در جایی عنصر انتظار را از جامعه بگیرند و در جایی دیگر با تشدید آن راه تلاشهای عملی و سیاسی را در عینیت جامعه به روی آنان ببندند. در این بستر تاریخی است که فرقه های شیعی اسماعیلیه ناووسیه و فطحیه به وجود آمدند.

اسماعیلیه مدعی شدند : اسماعیل فرزند امام صادق (که در زمان حیات پدر فوت کرده بود) نمرده است و جانشین حقیقی امام صادق (ع ) اوست و نخواهد مرد مگر این که دنیا را تحت امر خود درآورد. بعدها این تلقی در میان اسماعیلیان پیش آمد که مقصود از مهدی پایان یافتن دوره ای از رسالت و آغاز دوره دیگری از آن است . در این دوره پاره ای از احکام و آثار اسلام که تغییر یافته اصلاح می شود . نخستین مهدی آنان محمدبن اسماعیل (م : ۱۹۸ هـ ق . ) بود . البته باید دانست که زیدیه بیشتر از اسماعیلیه دست به تاویل مهدی زده اند و آن را شرط امام می دانستند. مهدویت از نظر زندیه همان امامت است که با ارشاد و هدایت مردم همراه باشد۱. و ناووسیه پیروان عجلان بن ناووس به غیبت خود امام صادق (ع ) باور یافتند و گفتند : ایشان وفات نیافته بلکه غیبت کرده و باید تا بازگشت او به عنوان مهدی به انتظار نشست . » ۲

● دفاع نقلی از فلسفه غیبت

با شهادت امام موسی کاظم (ع ) شکاف دیگری در میان امامیه به وجود آمد. گروهی او را همان امام غایب پنداشتند. آنان به تدریج به چهار گروه کوچک تر تقسیم شدند و این زنگ اعلان خطری بود به عالمان دین . در این عصر هنوز عقل گرایی به شکل معتزله در شیعه رونق نیافته بود و راویان حدیث با جمع آوری سخنان پیشوایان تشیع و نشر و پخش آن می کوشیدند به پرسشهای مردم پاسخ دهند. به همین دلیل تعدادی از ارباب نظر با تدوین مجموعه های روایی مربوط به غیبت کوشیدند تا مردم را از گم گشتگی رها سازند.

حسن بن محبوب زراد صاحب کتاب مشیخه که در اصول شیعه مشهورتر از کتاب مزنی و امثال اوست و بیش از صد سال جلوتر از عصر غیبت زندگی می کرد برخی از اخبار مربوط به غیبت امام را در آن درج کرد.

علی بن حسن بن محمد طائی طاطری از اصحاب موسی بن جعفر نیز کتابی در غیبت نوشت ۳. علی بن عمر اعرج کوفی و ابراهیم بن صالح انماطی کوفی دو تن دیگر از اصحاب امام موسی بن جعفر نیز درباره غیبت کتاب نوشتند.

این مهم در عصر امام رضا علیه السلام نیز ادامه یافت .

عباس بن هشام ناشدی اسدی (م : ۲۲۰ هـ . ق . ) و فضل بن شاذان ازدی نیشابوری (م : ۲۶۰ هـ ق . ) و حسن بن علی بن ابی حمزه سالم بطاینی کوفی که همگی از اصحاب و معاصران امام رضا(ع ) بودند آثاری را در زمینه یاد شده گردآوری کردند.

● عصر آشفتگی و حیرت

کوشش خلفای عباسی برای زیر نظر گرفتن امامان شیعه که پیش از رحلت امام رضا آغاز شده بود در عصر امام جواد امام هادی و امام حسن عسکری (ع ) ادامه یافت .

بازداشتن امامان شیعی از هر تلاش فرهنگی و سیاسی سبب شد تا با شهادت امام حسن عسکری (۲۶۰ ـ۲۳۲ هـ.ق .) بیشترین انشعاب به شیعه راه یابد.

امام عسکری چون تحت نظر بود کوشش کرد تا هویت فرزندش حجت بن الحسن که به سال ۲۵۶ هـ . ق . تولد یافته بود برای دیگران پوشیده ماند. بویژه ایشان فرصت ایجاد ارتباط با پیروان خود را نداشت و بیشتر آنان از تماس آزاد با آن حضرت محروم بودند تا این که پس از پنج سال و هشت ماه و پنج روز امامت در روز جمعه هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ هـ . ق . به دست معتمد خلیفه عباسی در ۲۸ سالگی به شهادت رسیده و در محدوده منزل خود در سامرا در جوار پدرش امام هادی (ع ) به خاک سپرده شد.

خلیفه المعتمد علی الله (۲۵۶ ـ۲۷۹ هـ . ق . ) در جست و جوی فرزند وی برآمد و دستور داد خانه امام را بازرسی کنند. ماموران اتاقها را مهر کردند و قابله ها را به میان زنان و کنیزکان ایشان فرستادند و بر کار آنان گماشتند و....

تنها خواص شیعه بودند که در زمان حیات امام حسن عسکری از وجود فرزند ایشان آگاهی داشتند ۴ و حضرت حجت همزمان با شهادت امام عسکری از انظار ناپدید شد۵. و پس از هفت سال میراث امام حسن عسکری (ع ) در میان مادر امام و جعفر برادر امام تقسیم شد۶.

جعفر مشهور به « کذاب » کوشید امامت را از آن خود کند و عده ای را دور خود جمع کرد ولی به نتیجه نرسید. زیرا از همان سال غیبت . تا سال ۳۲۹ که سال درگذشت ابوالحسن علی بن محمد سیمری آخرین نایب خاص امام دوازدهم است چهار نایب از سوی حضرت حجت برای در اختیار گرفتن زمام امور شیعیان معین شدند و از آن پس غیبت کبرا آغاز گردید ولی عملا ادعاهای جعفر کذاب شیعه را پریشان تر کرد و میدان را برای تاخت و تاز مخالفان بویژه معتزله اصحاب حدیث و سنت زیدیه و خلیفه عباسی باز گذاشت و دوره ای آمد که شیعه در تاریخ خود مانند آن را کمتر شاهد بوده است . دشمنان از هیچ تبلیغ ناروا و سخت گیری کوتاهی نکردند. مومنان بسیاری دچار حیرت شدند و اختلاف به اندازه ای رسید که به نقل شیخ مفید چهارده انشعاب در شیعه به وجود آمد که از آن میان فقط سه فقره به وجود مهدی یقین داشتند. گسترش دامنه شبهات مومنان و اندیشورانی را که براساس تفکر شیعی به غیبت مهدی پایبند مانده بودند به نوشتن کتابهای دیگری در این موضوع واداشت . حسن بن حمزه بن عبدالله بن محمد بن حسن بن حسین بن علی سجاد (م : ۳۵۸ ) و عبدالله بن جعفربن حسن حمیری و حسن بن محمدبن یحیی معروف به ابن اخی طاهر (م : ۳۵۸ ) و محمدبن ابراهیم بن جعفر نعمانی معروف به ابن ابی زینب که در اوایل غیبت صغرا متولد شده و از شاگردان ثقه الاسلام محمدبن یعقوب کلینی (م : ۳۴۲ هـ . ق . ) است از آن جمله اند .

نعمانی در مقدمه الغیبه درباره راه یافتن تردید در دل مردم در امر غیبت امام زمان می نویسد :

« و شکوا جمیعا الا القلیل فی امام زمانهم و ولی امرهم و حجه ربهم التی اختارها لعلمه . » ۷

محمدبن حسن بن احمد بن علی صامت قمی از علمایی بود که از قطع رابطه مستقیم با امام دچار تزلزل شد و کتابی در این باب نوشت . به گفته او روایاتی را که جمع آوری کرده در الاصول الاربعماه وجود داشته و پیش از سال ۲۶۰ هـ . ق . به دست شیعیان نگارش یافته است ۸.

اخباری مربوط به بیست سال پیش از شروع غیبت کبرا در حدود سال ۳۵۲ هـ . ق . وجود دارد که نشان می دهد حیرت و ناامیدی از بازگشت سریع امام دوازدهم ویژگی بارز محافل امامیه بوده است . حملات شدید به غیبت و فلسفه آن از سوی معتزلیانی چون : ابوالقاسم بلخی ۹ و زندیه همچون ابو زید علوی ۱۰ و صاحب بن عباد۱۱ این حیرت را در میان امامیه از نیشابور تا بغداد گسترش داد تا آن که شماری عقاید خود را ترک گفتند۱۲.

● ضرورت تبیین عقلی غیبت

از عصر آشفتگی و حیرت که رابطه ظاهری و عینی شیعیان با امام خود بریده شده تبیین فلسفه غیبت با بهره گیری از عقل و دلایل عقلی از اهمیت ویژه ای برخوردار گردید. برای بیشتر امامیه این سوال مطرح بود که مهدی کجاست و تا چه زمانی در پرده غیبت خواهد ماند و علت غیبت چیست ۱۳

از توجیه هایی که برای پدیده غیبت امام رواج یافته بود بیان منسوب به خود امام است که به اسحاق بن یعقوب کلینی نوشت :

« نیاکانش همگی به ظاهر بیعت حاکمان خود را به گردن داشته اند اما او خود را مخفی ساخته تا با شمشیر قیام کند و بیعت هیچ حاکم جوری را بر گردن نخواهد داشت . » ۱۴

در واقع عصر غیبت عصر آمادگی برای سرنگونی حکومت ستم و بیداد است ۱۵. ولی این سخنان چنانکه باید مخالفان را قانع نمی ساخت و با اوج گیری بحثهای کلامی وجود مجموعه های روایی کلینی نعمانی و صدوق پاسخ گوی نیاز روز نبود. ولی ابو سهل اسماعیل بن علی نوبختی پیش از این عصر از سده سوم فلسفه غیبت را براساس دیدگاه متکلمان بررسی کرده بود و از این نظر. پیشگام بحثهای عقلی در حوزه فلسفه غیبت شمرده می شود. پس از او علمای دیگر شیعه از او پیروی کردند. ابوالحسن محمد بن بشر سوسنجردی ابوالحسن علی بن وصیف الناشی الاصغر (م : ۳۶۵ ـ۲۷ هـ . ق . ) ابوالجیش مظفر بن محمد بلخی (م : ۳۶۷ هـ . ق . ) شیخ مفید ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمانی (م : ۳۳۶ ـ۴۱۳ هـ . ق . ) سید اجل علم الهدی ابوالقاسم علی بن حسین مرتضی (م : ۴۳۶ ـ۳۵۵ هـ . ق . ) و شیخ الطائفه ابوجعفر محمدبن حسن طوسی (م : ۴۶ ـ۳۸۵ هـ . ق . ) همه با واسطه یا مستقیم از او دانش فراگرفته اند۱۶.

بازداشتن امامان شیعه از هر تلاش فرهنگی و سیاسی توسط خلفای عباسی سبب شد تا با شهادت امام حسن عسکری (ع ) بیشترین انشعاب به شیعه راه یابد

جعفر کذاب کوشید امامت را از آن خود کند و عده ای را دور خویش جمع کرد. ولی به نتیجه نرسید. و اما در عین حال ادعاهای او شیعه را پریشان کرد و میدان را برای تاخت و تاز مخالفان بازگذاشت

از عصر آشفتگی و حیرت که رابطه ظاهری و عینی شیعیان با امام خود بریده شد تبیین فلسفه غیبت با بهره گیری از عقل و دلایل عقلی از اهمیت ویژه ای برخوردار گردید

پاورقی :

.۱ « همبستگی میان تصوف و تشیع » کامل مصطفی شبیبی ترجمه دکتر علی اکبر شهابی . .۲۳۷ دانشگاپه تهران

۲ ـ « فضل بن شاذان و نبرد اندیشه ها در ایران پس از اسلام » فریدون جنیدی ۵۰ انتشارات بلخ تهران .

.۳ رجال نجاشی ۱۹۳

.۴ « کمال الدین » ج .۱۰۱ ۱ « الارشاد » شیخ مفید ج .۹ ۲ چاپ شده در مصنفات شیخ .۱۲

.۵ « الغیبه » شیخ طوسی ۱۶۷ و .۲۷۵

.۶ « کمال الدین » ۲۵ ۲۶ ۳۴ ۴۷ ۲۶۱ ۲۶۲ ; « فرق الشیعه نوبختی » ۷۹ علمی فرهنگی .

.۷ غیبت نعمانی ۳۱

.۸ « کمال الدین » ج .۲۰۳ ۱

.۹ « المغنی » ج .۱۷۶ ۲

.۱۰ « کمال الدین » ج ۱۲۲ ۱ .۱۲۶

.۱۱ « نصرت مذهب الزیدیه » ابن عباد.۲۱۱

.۱۲ « کمال الدین » ج ۲ ۱ ۳ .۱۶

.۱۳ « غیبت نعمانی » ترجمه جواد غفاری .۸۰

.۱۴ « همان مدرک » ۱۰۱ « کمال الدین » ۳۰۳ .۴۸۵

.۱۵ کافی ج ۲۴۷ ۸

.۱۶ چشم به راه مهدی (عج ) دفتر تبلیغات اسلامی قم ص ۴۱۵ ـ۴۱۰