تلویزیون از کلیشه دست بردارد

رسانه گروهی و ابهام در مفاهیم

مدتی پیش در جریان رسیدگی به پرونده یی در یکی از دادگاه ها درخصوص مطالبه مهریه از سوی موکل مشغول ارائه دفاعیات بودم که طرف مقابل دعوا به نحو مکرری به قاضی پرونده اظهار می کرد اوضاع و احوال وی عیناً همانند یکی از سریال های تلویزیونی است و مانند سریال مزبور بابت مهریه، همسرش از او کلاهبرداری کرده است(،) اینجانب که سریال مزبور را ندیده بودم درخصوص مطالبه مهریه و رابطه آن با کلاهبرداری و جملات طرف مقابل متعجب شده و روند دادگاه سپری شد. پس از آن روز سریال مورد اشاره را حسب کنجکاوی مشاهده کردم و متاسفانه متوجه اثرات منفی و برداشت های غیرانسانی و غیراسلامی این برنامه تلویزیونی بر مخاطبان عام متفاوت- از افرادی که از سطح سواد یا تجزیه و تحلیل پایین برخوردارند تا اقشار تحصیلکرده شدم. اینکه در کشوری که در سراسر جهان به عنوان جمهوری «اسلامی» شناخته شده است و این امر به جهت و معنای اهمیت وافر شریعت مقدس اسلام در جامعه ایرانی است چگونه احکام، تکالیف و حقوق شرعی و مشخص شده زوجین طبق آن شرع مقدس دچار کج فهمی می شود برایم تاسف آور بود.

به هر روی عملکرد منفی و گاه یکجانبه صدا و سیما (و برخی از رسانه های جمعی دیگر) در پخش برنامه های غیرکارشناسانه و بدون بررسی ابعاد حقوقی و جامعه شناسی و روانشناسی مهریه مساله یی مربوط به امروز یا دیروز نیست. این امر متاسفانه مدت ها است با القائات مختلف منفی، افکار عمومی را نسبت به این حکم و حق اسلامی برای زنان دچار ابهام و گاه کج فهمی کرده است به نحوی که افراد کمتری از بابت مهریه خود را شرعاً مدیون واقعی می دانند. به یاد دارم در سال گذشته هنگامی که نزد قاضی یکی از شعب دادگاه های خانواده برای پیگیری موضوعی ایستاده بودم زن جوانی وارد شد که مشکلات زیادی با همسر خود داشت و باردار بود و تقاضای طلاق داشت.

وقتی قاضی شعبه از وی بابت مهریه پرسید او گفت مهریه نمی خواهد چون قصد کلاهبرداری(،) نداشته که این جواب با عکس العمل شدید آن قاضی مواجه شد که مهریه چه ربطی به کلاهبرداری دارد، پس از خروج آن زن جوان با قاضی شعبه مشغول صحبت بودم که وی نیز مانند بسیاری از اعضای جامعه حقوقی ایران در ارائه برنامه هایی با مخاطب عام توسط برخی از رسانه های جمعی بدون بررسی همه جانبه ابعاد حقوقی جامعه شناسی و... موضوع و اثرات ویرانگر آن در افکار عمومی و رویکرد افراد جامعه گله مند بود. به راستی در یک کشور اسلامی که زوجین بنا به تکلیف شرعی و نص صریح آیات قرآنی مکلف به تعیین مهریه زوجه (صرف نظر از مقدار آن) هستند باید این فرهنگ الغا یا حداقل اشاعه شود که مطالبه مهریه که حق شرعی و قانونی زوجه است امری خلاف شئونات خانوادگی یا خلاف حسن معاشرت زوجین است یا حتی مانند سریال مزبور عنوان کلاهبرداری را پیدا کند، اگر نگاهی به کشورهای همسایه و مسلمان اطراف بیندازیم شاید کشوری مانند وضعیت فعلی ما در اجرای برخی احکام اسلامی (مانند مهریه) که به نحو عجیبی دچار قاعده یک بام و دو هوا شده را کمتر شاهد باشیم زیرا ظاهراً بسیاری از کشورهای اسلامی به نحو متعارف مهریه زوجه را حین عقد نکاح پرداخت می کنند و عدم پرداخت یا فرار از پرداخت مهریه را عرفاً مذموم و خلاف شرع تلقی می کنند.

حال چگونه در وضعیت فعلی با قرائت های سلیقه یی که عموماً از مجاری غیرشرعی (حوزه متخصصان دین) از احکام اسلامی می شود اجرای یک حکم یا حق شرعی را چنان با بحران مواجه می سازیم که «هر کسی از ظن خود شد یار من.» از سویی سوال نگارنده اینجا است که چگونه برنامه یا سریال هایی با مخاطب عام که به جهت محدودیت در انتخاب (با توجه به ممنوعیت استفاده از ماهواره و...) مواجه هستند بنا به سلیقه و قرائت شخصی خود هرگونه تفسیر یا آموزشی را بدون در نظر گرفتن بحران های اجتماعی فعلی جامعه ما به نمایش می گذارند و هیچ فرد یا شورا یا... نیز درخصوص اصول یا رفتارها یا حتی گفتارهای غیرمودبانه و غیرانسانی به کار رفته در آن برنامه مسوولیتی ندارد؟ در جامعه یی که آمار طلاق بالاخص در شهرهای بزرگ رقم شگفت آور و قابل توجهی است و نسل فعلی و زوجین جوان به دلیل عملکردهای نهادهای آموزشی و تاثیرگذار با بحران الگو در شیوه رفتار در خانواده بالاخص با سبک و سیاق امروز مواجه هستند آیا تکلیف نهادهای نظارتی و تاثیرگذار برای کنترل نمایش سریال ها یا برنامه هایی با مخاطب عام امری سبک و قابل اغماض است؟ نسل جوان جامعه ما به دلیل تفاوت های ژرف و قابل توجه سبک و سیاق زندگی مشترک (اعم از تحصیل و اشتغال زنان تا استفاده از فضای اینترنتی و پیشرفت تکنولوژی و...) با نسل های قبلی دیگر قادر به پیروی از سبک و روش زندگی خود - حداقل در شهرهای بزرگ نیستند. مباحثی از قبیل آمار بالای زنان تحصیلکرده و شاغل تا تعداد فرزندان خانواده های امروزی و نحوه تربیت امروزی ایشان و سرعت تحولات اجتماعی و تغییر دیدگاه های سنتی و حرکت سریع جامعه بالاخص در چند سال اخیر به سمت مدرنیته و افزایش توجه به مباحث حقوق بشری و... همگی مقوله هایی است که در زندگی یک یا دو نسل قبل هیچ سابقه یی به مانند امروز نداشته است.

در این میان که زوجین جوان ایرانی سعی می کنند با پایبندی به ارزش های ایرانی و اسلامی خود را با سبک و روش زندگی امروزی و تغییرات جهانی هماهنگ سازند آیا نقش نهادهای آموزشی و رسانه های جمعی در ارائه سیر درست الگوسازی مناسب قابل کتمان است؟ آیا نمایش سریال هایی با محتوای سریال دلنوازان که کوچک ترین تطبیقی با فرهنگ ایرانی و اسلامی ندارد سیر درست و الگوسازی مناسب را ایفا می کند؟ آیا شیوه زندگی ائمه معصومین یا بزرگان ملی و دینی ما با افراد خانواده (یا حتی دوستان یا دشمنان ایشان) با رفتارها و الگوهایی که سریال مزبور برای زوجین جوان ایرانی تجویز می کند مشابه است؟ آیا نحوه رفتار گویش و سلوک بزرگان اسلامی و ایرانی مشابه رفتارهایی که اکنون در رسانه های گروهی بالاخص برخی سریال های تلویزیونی که خواه یا ناخواه برای همسالان ایشان الگوسازی می کند، برای خانواده جوان صرف نظر از مخاطبان عام و تفاوت در میزان تحصیلات گرفته تا طبقه اجتماعی و تفاوت های فرهنگی و... سریال مزبور مناسب است؟

اکنون این پرسش مطرح است که چگونه نهاد یا شورا یا... نظارتی که مکلف به بررسی و کنترل برنامه های مزبور هست بدون توجه به مشکلات اجتماعی و بحران های فعلی اجتماعی و فرهنگی جامعه همچنان به امکان ارائه این برداشت های سلیقه یی اقدام می کنند و هیچ نهاد یا شورای نظارتی یا... پاسخگوی اثرات آتی مخرب الگوسازی های اینچنینی برای جوانان نیست، آیا با توجه به آثار و کتب و ذخایر غنی فرهنگ و ادب فارسی که نشان از شأن رفیع و فرهنگ درخشان ایرانی دارد و نیز با عنایت به نحوه سلوک و زندگی ائمه معصومین و پیامبر اکرم(ص) و بزرگان دینی که ریشه فرهنگ دینی ماست آموزش خشونت و به کار بردن الفاظ تحقیر و توهین آمیز و حتی آموزش روش ایجاد آزار و فشارهای روانی برای یکدیگر تا شکنجه روحی و... در سریال مزبور یا سریال های مشابه قابل توجیه است؟ با وجود آنکه بسیاری از متخصصان علوم اجتماعی و حقوقدانان نسبت به لزوم برنامه ریزی جهت ارائه و نهادینه کردن الگوهای درست و مناسب برای جوانان بالاخص در بحث خانواده و روابط زوجین (به نحوی که شأن جایگاه و کرامت انسانی زنان و مردان رعایت شود) تاکید می کند چگونه است که کارگردان یا نویسنده یی بدون توجه به بحران های اجتماعی و وضعیت فعلی فرهنگی و عدم موفقیت نهادینه کردن فرهنگ ایرانی و اسلامی در نسل جوان (حداقل به آن میزان که مورد توقع یک جامعه اسلامی است) قادر است هر گونه رفتار یا طرز فکر نامناسبی را اشاعه دهد تا آنجا که هر از چندگاهی نهادهایی چون مجلس محترم شورای اسلامی نیز نسبت به محتوای برخی از برنامه ها به دلیل عدم رعایت موازین اسلامی (یا حتی انسانی) هشدار می دهد اما این امر کوچک ترین دغدغه یا مسوولیتی برای پاسخگویی ایجاد نمی کند، نگارنده به جهت آنکه از دیدگاه حقوقی و به جهت حرفه خود با وضعیت نامناسب حاکم بر وضعیت حقوقی زنان و کودکان با رشد فزاینده طلاق (خصوصاً بالاترین آمار طلاق در میان نسل جوان و تحصیلکرده که بسیاری از ایشان با بحران هویت و عدم الگوی مناسب جهت رشد و تعیین چارچوب و ساختار شخصیت خود مواجهند) امیدوار است با بررسی شرایط اجتماعی و تعیین ضرورت های مورد نیاز جهت تحکیم پایه های خانواده (که بی شک این تحکیم با تضییع حقوق زنان یا مردان ایجاد نشده بلکه با تحکیم و تثبیت حقوق ایشان با تاکید بر کرامت انسانی میسر است) با رویکردی که الگوهای مناسب آن در آموزه های ملی و دینی به وفور موجود است سعی شود الگوسازی و هدایت جامعه با به کارگیری هنر که بی شک از مهم ترین عوامل موثر بر انسان امروز است به سمت افزایش احترام، عشق و علاقه در خانواده و پایبندی افراد به اخلاقیات (بدون آنکه جنبه کلیشه یی یا غیرمتعارف یا بزرگ نمایی داشته باشد) صورت گیرد.

زهرا غلامی مقدم

وکیل پایه یک دادگستری