پری وش با رخساری از ماه

شهر ماهنشان در استان زنجان قدمتی چند هزار ساله دارد

دوباره سفر، از همین ابتدا تکلیف خود را روشن کنید، دوست دارید در پهنه طبیعت آرام گیرید یا در میان آثار باستانی تامل کنید. شاید هم مشتاق چیزهای شگفت‌انگیز هستید؛ چیزی ساخته دست طبیعت و نمایانگر جلوه‌ای از خالق. اگر بشود همه را یکجا جمع کرد بدون شک وسوسه‌انگیز خواهد شد. این همه در دیاری است به نام «ماهنشان». این‌که چرا به این نام است روایات مختلفی وجود دارد. برخی می‌گویند در روزگاران پیشین «ماد نشان» بوده است، به معنی سرزمین و جایگاه قوم ماد. اما داستان دیگر حاکی از آن است که اینجا سرزمین می‌ و انگور بوده! چیزی شبیه «می‌نوشان». به هر جای ایران پاک که سرک بکشی از تاریخ و تمدنش مبهوت خواهید شد.

ماهنشان شهری است از استان زنجان. گرچه نام و نشان ماهنشان آنچنان که باید ورد زبان نیست، اما شواهد گویای تاریخ چند هزار ساله این سرزمینند. یافته‌هایی که از غار تاریخی گلیجک در۳۷ کیلومتری جنوب باختری شهر زنجان و در محدوده شهرستان ماهنشان به دست آمده، به دوران پیش از تاریخ باز می‌گردد. هر حکم و حکومتی که بر سر کار بوده ردی و نشانی از خود به یادگار گذاشته است و اینها همه مکمل طبیعت زیبا و فرهنگ غنی مردمانش شده است. اگر به خانه من آمدی‌ای مهربان نرم و آهسته بیا...

● جن‌های آتش افروز

تصورش را بکنید یک جن آن پایین نشسته و آتش افروخته و دود آن سر به فلک می‌کشد! تخیلی بود! نه؟ نزدیک ماهنشان و نرسیده به روستای ایلی بلاغ، شاهکاری از طبیعت وجود دارد که اهالی محل نامش را دود‌کش جن گذاشته‌اند. ستون‌هایی رسی با لایه‌های سخت و ماسه سنگی. این پدیده ناشی از فرسایش ناهمگن است.

چیزی که بر زیبایی این حجم‌ها افزوده است وجود یک قطعه سنگ بزرگ است. دقیقا به همین دلیل مردم آن را دود‌کش جن می‌نامند. البته نام دیگری هم دارد عجیب‌تر از اسم قبلی، تخت دیو! دیوی آرام آرمیده بر این تخت سنگ سخت و سرد. در ماهنشان این ستون‌ها کم نیستند با اندازه و اشکال مختلف، زیبا و مسحور کننده. پیشینیان در روزهای خیلی دوردستی از مهر بر قلعه کشیده‌اند و هنر خود را در این حجم‌ها ثبت و ماندگار کرده‌اند.

● قلعه‌ای برای تمام قرون

چرا ایرانیان به ساخت قلعه‌ها علاقه‌مند بودند؟ شاید ساده‌ترین دلیل آن برای دفاع و حفاظت از خود بود. ماهنشان ۲۰ قلعه دارد و بهستان به شماره ثبت ۱۴۵۸در فهرست آثار ملی کشور، یکی از زیباترین آنهاست. این قلعه صخره‌ای با ارتفاع تقریبی ۲۵۰ متر روی بدنه کوه ساخته شده است. این قلعه در یک دوره طولانی مورد استفاده قرار گرفته است. سازندگان و طراحان زبردست آن دوران با کندن کوه و جابه‌جایی سنگ و خاک اتاق‌های امنی ساختند و هر اتاق به اتاق دیگر با یک راهرو متصل می‌شد.

به سادگی و تنها با اندکی تامل می‌توان دریافت که طبقه‌های بالای قلعه به منظور دفاع و بخش‌های پایینی برای انبار استفاده می‌شد. به طور کلی قلعه شامل ۳ بخش است اتاق‌ها، دالان‌ها و راه‌پله‌ها. درباره تاریخ این بنا اختلاف نظر وجود دارد، برخی آن را به دوره مادها نسبت می‌دهند و عده‌ای از باستان‌شناسان، هخامنشیان را موسس آن می‌دانند. این بنای مستحکم در دوره پس از اسلام و حتی تا قرن پنجم نیز مورد استفاده بود.

قلعه نمایانگر هنر و ذوق پیشینان است؛ هنری که امروز کم وبیش مورد بی‌لطفی است. دلیل می‌خواهید؟ امروز دیگر به سادگی نمی‌توان بر بام آن ایستاد و نظاره‌گر این همه شکوه بود، مگر با کوهنوردی حرفه‌ای چون که دست ویرانگر زمانه بر سرش کشیده شده است. قلعه بهستان در ۱۲ کیلومتری ماهنشان قرار دارد.

● قلعه ارزه‌خوران سپر جان

اگر سیر در قلعه‌ها برای شما جذاب است، از دیدن هر قلعه حس خاصی به شما دست می‌دهد یا شما را به مطالعه تاریخ و تمدن اجداد خویش علاقه‌مند می‌سازد، پس بدون تردید دیدن ارزه‌خوران را از دست ندهید.

این قلعه در نزدیکی روستایی به همین نام واقع شده است و درست ۵۰۰ متر از روستا فاصله دارد. در این قلعه دو نوع معماری به چشم می‌خورد؛ یکی از جنس صخره‌ای و دیگری ساخت و ساز سنگی و آجری. قلعه مزبور برای پژوهشگران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، آن هم به دلیل نوع ساختار و کاربری دفاعی و نظامی شهر است. اهل فن می‌خواهند به مطالعه این قلعه‌ها از رموز جنگی و دفاعی آن دوران و اهمیت بنا و استحکامات در حفظ جان مردم آگاه شوند. هر بار که پژوهشی از سر می‌گیرند پر است از یافته‌های جدید که اندکی با تعجب و تحسین همراه است.

● کاروانسرا یا تلی از خاک

نمی‌دانم شما را باید به دیدار کاروانسرا ترغیب کرد، یعنی جایی که لازمه‌اش حس آرامش است، یا به دیدار تلی از خاک! با این همه حتی برای کمی افسوس خوردن نمی‌توان و نباید به کاروانسرای سرچم نرفت. این کاروانسرا در روستای سرچم واقع است که براساس کتیبه سردر آن، کاروانسرای مزبور رباط نام دارد. بنای مزبور نشانی از ایلخانان در قرن هشتم هجری قمری است.

درباره تاریخ قلعه بهستان اختلاف نظر وجود دارد، برخی آن را به دوره مادها نسبت می‌دهند و عده‌ای از باستان‌شناسان هخامنشیان را موسس آن می‌دانند

آنچه که از این کاروانسرا به دست آمده نمایانگر آن است که پلان آن از کاروانسراهای چهار ایوانی بوده و شامل صحن مرکزی و اطراف آن حجره‌هایی واقع شده است. در ایوان شمالی که مشرف به در ورودی است شاه‌نشین قرار دارد. اثار بر جای مانده همچنین گویای آن است که در کاروانسرا حداقل چهار برج در چهار گوشه آن تعبیه شده بود. در ورودی شامل دو برج آجری در طرفین و یک دروازه با پوشش قوس جناغی از سنگ سیاه اجرا شده و در بالای آن کتیبه بسیار زیبایی که حکایت از احداث آن در زمان ابوسعید ایلخان و وزیر او به نام غیاث‌الحق‌الدین محمد به تاریخ ۷۳۳ هجری قمری دارد، تزئین شده است. تزئین‌های لچکی ها، کاربندی‌ها و بندکشی در ورودی ناقص و نیمه‌‌‌تمام باقی مانده است.

● کاروانسرایی برای همه

همه سلسله‌ها و دولت‌ها با وجود همه فر و عز خود، سر و دل در خاک این ملک نهادند و از آن همه تنها چیزی که به یادگار ماند، تا نامشان را به نیک یا بد در تاریخ ثبت کند، رفتارشان بود با ملت یا جهدشان در راه آبادی این دیار کهن. هر کس به مرامی و مقصودی.

در این وادی مسیرمان به بنایی می‌افتد که می‌گویند عام‌المنفعه بوده است به آن کاروانسرای نیک پی گفته می‌شود. این کاروانسرای برجای مانده از دوره‌های گذشته بنا بر متون تاریخ، متعلق به عصر صفوی است که در زمان شاه عباس دوم در مسیر یکی از راه‌های عمده بازرگانی فلات ایران بنیانگذاری شده است.

از ویژگی‌های بارز این کاروانسرا سبک چهار ایوانی آن است که با پلان چهار گوش دارای صحن و میانسرای هشت ضلعی غیرمنظم است.

در اطراف آن نیز هم حجره‌های چهارده گانه وجود دارند. برای دسترسی به اصطبل، انبارها و سایر فضاهای خدماتی در گوشه هر ضلع از صحن، میانسرا و فضاهای ارتباطی تعبیه شده است.

این کاروانسرا دارای یک فضای ورودی در ضلع شرقی است که به جامعیت بنا افزوده است.

● به تماشای طبیعت

حالا دیگر نوبت آن است تا فارغ از این همه قصه و روایت تاریخی و غیر تاریخی، کمی با خود تنها ماند. باید راهی مکانی شد و سرشار از انرژی طبیعت گشت. بخش انگوران هدیه طبیعت است به شما. انگوران در جنوب‌غربی استان زنجان در نزدیکی شهر ماهنشان قرار دارد، به مساحتی حدود ۹۶ هزار هکتار! بزرگ و وسوسه‌انگیز است نه؟

انگوران یک محیط کوهستانی است با سیمای زیبای صخره‌ای و تپه‌های ماهوری. البته پوشش گیاهی آن از جنس مرتعی است. پس رویای جنگل و درختان بلندبالا را نداشته باشید.

یک چیز را هم به یاد داشته باشید شما در اینجا تنهای تنها هم نیستید، قوچ و میش و کل و بز به تماشای شما می‌نشینند. ایرادی هم ندارد که یک بار هم آنها از دیدن ما لذت ببرند و انگشت به دهان بمانند! اگر از این ملاقات پشیمان نشوند و پا به فرا نگذارند. به غیر از این حیوان‌های زیبا و دوست داشتنی، خرس و آهو و دیگر پرندگان نیز میزبان شما خواهند بود.

در کل، انگوران به دلیل داشتن چشمه‌های آب گرم و همچنین رودخانه قزل‌اوزن و کوه‌های مرتفع تفرجگاه بسیار مناسبی است که وجود آثار فرهنگی و تاریخی بر جذابیت بیشتر آن افزوده است.

● زیبا مثل پری

فعلا که نمی‌شود و نمی‌توان از ماهنشان دل کند یعنی شما می‌توانید از دیدن دریاچه زیبای پری به سادگی بگذرید؟ دریاچه پری درست مثل خود پری است زیبا و با وقار. تنها دریاچه طبیعی استان.

این دریاچه در میان یک دشت وسیع گسترده شده است. لطافت امواج و حس شاعر شدن، این قصه همه هستی است. صنع پروردگار همه شعر است و شاهکار. مانده تا کسی از سر خرد به بازخوانی و سپاس آن نشیند.

● بی‌پایان

این تمام ماهنشان نیست. اندکی هم نبود، اصلا شما هیچش پندارید و نشنیده بگیرید. خود مسافر شوید که هنوز قصه‌های ناگفته بسیاری دارد این ماهنشان. کلیسای ماهنشان، قلعه قشلاق، روستای یاستی قلعه و... برخی دیگر از جاذبه‌های این شهر کهن هستند؛ البته و صد البته نشستن پای سخنان پیران خردمند، رفتن به قهوه‌خانه‌های دود گرفته و دیدن کارگران بر سر چهارراه‌ها نیز خود فصلی از این ماجراست.

سامان عابری