«تندوره», سیمای طبیعی خراسان

پارکهای ملی به عنوان الگوهایی از تنوع زیستی هر ناحیه به شمار می‌آیند.‌

این گونه مناطق مأمنی مطمئن برای زیست بسیاری از گونه‌های وحشی هستند که توانسته‌اند در روند دگرگونی و تغییر و تبدیل اکوسیستم‌ها تا امروز دوام آورند و خود را حفظ کنند.‌

پارکهای ملی مانند جزایری هستند که در بستر طبیعت حرکتهای زیستی در آنها بطور طبیعی جریان دارد و سرمایه‌های ژنتیکی به نحو مطلوب در آنها حفظ می‌شود.

پارک ملی تندوره که در حال حاضر به خاطر بیش از ۳۰ سال حفاظت مستمر، از ارزشهای ‌اکولوژیکی ویژه‌ای برخوردار است و امروزه به خاطر ذخایر ژنتیکی با ارزش آن حتی در سطح بین‌المللی مطرح است. این پارک نه تنها از نظر تنوع گیاهی، بلکه جانوری نیز وضعیت بسیار مطلوبی دارد و به همین دلیل اقدامهایی به منظور قرار گرفتن منطقه در ردیف ذخیره‌گاههای زیستکره به عمل آمده که در آینده‌ای نزدیک محقق خواهد شد.‌

● شناسنامه‌

پارک ملی تندوره با مساحت ۷۳۴۳۵ هکتار در بهمن ماه سال ۱۳۴۷ به عنوان منطقه حفاظت تندوره، قرق شد و در اسفند ماه سال ۱۳۴۸ به پارک وحش تندوره تغییر نام یافت. در خرداد ماه سال ۱۳۵۰ قسمتی از شرق (ناحیه مجاور گردنه الله‌اکبر) حذف و در بهمن ماه سال ۱۳۵۳ عنوان پارک ملی تندوره به منطقه داده شد.

مساحت پارک ۵۳۷۸۰ هکتار بوده است که از سال ۱۳۵۷ به بعد به دلایل متعددی مانند عدم وجود امکان حفاظت از محدوده و موجودیت مناطق، افزایش شمار دام و تعرض دامداران، افزایش تخلفات، ناباوری تصمیم‌گیران ذیربط به لزوم حفاظت منابع طبیعی و عدم شناخت سایر ارگانهای دولتی از ارزشهای غیرقابل جانشین این پارک و همچنین استنباط نادرست از مضمون پارکهای ملی و در مواردی رعایت حال دامداران، مرزها و محدوده پارک،‌ مورد تجدیدنظر قرار گرفت و در شهریور ماه سال ۱۳۶۱ محدوده آن با مساحت ۳۷۸۰۰ هکتار توسط شورای عالی حفاظت محیط زیست به تصویب رسید.

در قسمت شمال و غرب پارک و پیوسته به آن، منطقه حفاظت شده‌ای با همین عنوان (تندوره) با مساحت ۲۳۰۰۰ هکتار وجود دارد.

پارک ملی تندوره از نظر تاریخی نیز حایز اهمیت بوده و در گذشته نه چندان دور، راه ارتباطی درگز به قوچان از این منطقه می‌گذشته است.

در این منطقه آثار و بقایای سکونت در دورانهای گذشته به چشم می‌خورد که از آن جمله می‌توان به آثار باقی مانده از قلعه‌ای قدیمی به نام قلعه رجبه اشاره کرد که بنا بر مشهور قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد.

این منطقه دارای دو زیارتگاه چهل‌میر و بابانستان است که از گذشته‌های دور مورد احترام بوده و همه روزه پذیرای شمار زیادی از زائران است.

● محیط طبیعی‌

براساس تقسیم‌بندی مجموعه تندوره در شمال استان خراسان رضوی در شهرستان درگز قرار دارد. این منطقه در حوزه آبریز هریررود و کشف رود و زیر حوزه رودخانه درونگر قرار گرفته است. مرتفع‌ترین نقطه این منطقه قله‌قنبرعلی در جنوب محدوده به ارتفاع ۲۵۸۶ متر است و پست‌ترین نقطه با ارتفاع ۸۸۴ متر در بخش شمالی محدوده قرار دارد. این منطقه مراکز جمعیتی ندارد و تنها پاسگاههای محیط‌بانی چهل‌میر، بابانستان، شکراب، تیوان، درونگر، چرلاق و زیارتگاه علی‌بلاغ در آن قرار دارند.‌

مجموعه تندوره از نظر منابع آبی فاقد رودخانه‌های مهم است و قسمت اعظم منابع آب این منطقه را چشمه‌ها تشکیل می‌دهند. آبدهی چشمه‌های منطقه چشمگیر نبوده و تنها چشمه‌های چهل‌میر و چرلاق به طور نسبی آبدهی بیشتری در مقایسه با سایر چشمه‌ها دارند. شکل ویژه زیستی، ساختمان خاک، تغییرات ارتفاع، میزان بارش و شکل آن و نوسانات و گرما سبب شده پوشش گیاهی متنوعی در این ناحیه دیده شود.

این پوشش فون ویژه‌ای را در حوزه پرورش داده و منطقه‌ای زیبا را در این ناحیه از کشور ایجاد کرده که از میراثهای باارزش کشور در استان خراسان رضوی است. در این پارک تاکنون ۶۰ خانواده گیاهی با ۳۷۳ گونه تشخیص داده شده است.

این پارک و منطقه امن و حفاظت شده آن به خاطر سیمای طبیعی خود یکی از باارزش‌ترین بخشهای طبیعت حفظ شده ایران بوده و پارک ملی آن با توجه به تنوع و غنای طبیعی آن در رده مهمترین پارکهای ملی ایران به شمار می‌آید که ارزش جهانی دارد.

تندوره در ناحیه نسبتاً خشک بخش شمالی استان خراسان رضوی قرار دارد. متوسط میزان بارش اگرچه بیش از ۳۳۰۰ میلیمتر در سال است ولی به علت عدم توزیع متعادل در فصول مختلف سال منطقه در مجموع تحت تأثیر عوامل خشکی قرار می‌گیرد .

منطقه به خاطر حفاظت چندین ساله از چشم‌اندازهای زیبایی در ارتباط با گونه‌های یکنواخت و بعضی گلهای وحشی مثل شقایق و زنبق برخوردار شده است.‌

در پارک جنگلی درختان پهن برگ بسیاری دیده می‌شود که عموماً به صورت انبوه و متراکم درآمده‌اند و جنگلهای ارس تقریباً در تمامی پارک از پراکنده تا متراکم دیده می‌شود. تمامی این عوامل محیطی باعث شده است که پارک ملی تندوره در جایگاه رفیعی قرار گیرد.

شاخص‌ترین گونه پستاندار منطقه قوچ و میش اوریال است که خالص‌ترین نژاد آن را می‌توان در این پارک مشاهده کرد. کل و بز، پلنگ، کفتار، گربه پالاس و خوک و گراز از دیگر گونه‌های شاخص پارک هستند که در سرتاسر پارک با توجه به عادات زیستی‌گونه، پراکنده هستند.‌

دره‌های چهل میر و چرلاغ با جریان دائمی آب چشم‌اندازهای بسیار زیبایی را پدید آورده‌اند که دارای استعدادهای بالقوه بالایی برای بهره‌برداریهای تفرجگاهی و گردشگری هستند.

دره چهل میر درحال حاضر به همین منظور مورد بهره‌برداری قرار گرفته و سالیانه بیش از ۵۰ هزار نفر از مناطق دلپذیر این ناحیه بازدید می‌کنند.

منطقه در گذشته‌های نه‌چندان دور از جنگلهای ارس متراکم پوشیده بود که در اثر بهره‌برداری مفرط تخریب شده است. هر چند که حدود ۳۵ سال حفاظت نتوانسته است پارک را به جایگاه اولیه خود برگرداند که حداقل ۳ قرن زمان نیاز است، ولی رشد چشمگیر ارس‌های جوان در کنار گونه‌های پهن‌برگ درختچه‌ای داخل دره‌ها نشان‌دهنده استعداد خوب منطقه برای احیا و بازسازی است که مسلماً حفاظت در این ارتباط نقش عمده داشته است.

یکی از ویژگیهای جنوب این پارک تراکم پوشش گیاهی و تثبیت خاک منطقه در مقابل فرسایش است. ۸۰ درصد پارک از نظر خاک تثبیت شده و در بقیه مناطق این وضعیت بسیار محدود است. بگونه‌ای که روان آب حاصله از شیب‌های مختلف به ندرت به کف دره‌ها می‌رسد.‌

شکل بارش به استثنای مناطق پست شرق پارک که بیشتر به شکل باران است در سایر نقاط بصورت برف است و توده‌های برف در ارتفاعات غربی منطقه تا اوایل خرداد ماه نیز مشاهده می‌شود.

محیط طبیعی پارک ملی تندوره که در گستره خود ترکیبی از کوههای مرتفع، تپه ماهورهای پست و دشتهای دامنه‌ای است، از نظر ساختارهای اکولوژیکی و تنوع زیستی یکی از بدیع‌ترین مناطق استان و کشور بوده و به عنوان یکی از ذخیره‌گاههای باارزش ژنتیکی مطرح شده است.‌

● جانوران منطقه‌

▪ گوسفند وحشی:

گوسفندان وحشی پارک ملی تندوره که بزرگترین نژاد بین انواع قوچها و میشهای ایران به شمار می‌آیند، از نژاد اوریال کپت داغ هستند و این نژاد را به حد گونه ارتقا داده و از قوچ و میش ارمنی جدا می‌کنند. گوسفندان وحشی به دلیل وجود مکانهای مناسب برای ییلاق و قشلاق در داخل پارک معمولاً مجبور به مهاجرت از منطقه نیستند و از خالصترین نژاد قوچ و میش اوریال هستند. در فصل تابستان در ارتفاعات جنوبی و غربی پارک (شکراب، مدخان، قره‌نهه، موری و قزلق...) بسر می‌برند و در فصول سرد در مراتع پایین‌تر و در ته دره‌ها دیده می‌شوند. کارشناسان محیط زیست شمار قوچ و میشهای پارک را در سال ۱۳۵۶ حدود ۶۰۰۰ راس برآورد کرده‌اند و اکنون جمعیت گوسفندان وحشی پارک را بالغ بر ۴۰۰۰ راس برآورد می‌کنند که این رقم نسبت به برآورد سال ۱۳۵۶ کاهش قابل توجهی را نشان می‌دهد. علت این کاهش ناشی از شکار غیرقانونی است.‌

▪ بز وحشی:

بز کوهی که نر آن در ایران به کل و پازن مشهور است، بواسطه داشتن شاخ بلند شمشیری شکل آن کاملاً مشخص است. این حیوانات از توانایی زیادی برای جست و خیز و دویدن روی صخره‌ها و پرتگاهها برخوردارند. تپه‌های سنگی، پرتگاهها، سر تیغ کوههای نواحی شمالی پارک و چراگاههای مجاور، زیستگاه مناسبی را برای این حیوان بوجود آورده‌اند. بز وحشی نیز مانند گوسفند وحشی زندگی دسته‌جمعی دارد. به طوریکه گله‌های ۱۰۰ تا ۱۵۰ راسی به کرات در دامنه‌های رو به جنوب دره چهلمیر مشاهده می‌شوند. در پارک ملی تندوره اجتماعات کل و بز عمدتاً در طول ارتفاعات دره چهلمیر، زوشوی، زوقزلق و زو تندوره دیده می‌شود.

▪ پلنگ:

پلنگ‌های موجود در پارک ملی تندوره یکی از بزرگترین و زیباترین انواع پلنگهای جهان هستند که اکثراً در ارتفاعات و نواحی صخره‌ای و صعب‌العبور زیست می‌کنند. شمار پلنگ در پارک نسبتاً زیاد است، زیرا زیستگاه مناسب و طعمه فراوان دارد و تمرکز آن در محل چشمه‌هاست. دره چهلمیر، چشمه شکراب، چشمه توغی، چشمه جغزترنو، ارتفاعات موری، تیوان و قرقول زیستگاه این حیوان است. در سال ۱۳۷۰ تعداد ۱۳۴ قلاوه پلنگ در این زیستگاه دیده شده است. به نظر می‌رسد کل و بز منبع اصلی تغذیه پلنگهای پارک باشد زیرا دارای محیط زیستی مشترک هستند. علاوه بر آن پلنگ از قوچ و میش، گراز و حتی گوسفندان اهلی و اسبهای درحال چرا نیز تغذیه می‌کند.‌

▪ گربه پالاس:

این گربه موهای بلند و دم کلفت و جثه‌ای کمی بزرگتر از گربه معمولی دارد. حیوانی شب فعال است که در لابلای درختان و علفزارهای پارک، به جز نواحی صخره‌ای به تعداد کم پراکنده است.

▪ گربه جنگلی:

این گربه با رنگ زرد تیره و حلقه‌هایی در دم و پا زود شناخته می‌شود و در درخت‌زارهای پارک مشاهده می‌شود.

▪ گراز یا خوک وحشی:

یکی از علف‌خواران بزرگ پارک است و حیوانی است با ظاهری کاملاً مشخص، سر بزرگ و دراز، گردن کوتاه، بدن حجیم و سنگین که به تعداد زیاد در نقاط مختلف پارک پراکنده است. این حیوان به صورت گله‌هایی کوچک عمدتاً در روی دامنه‌های شمالی پارک مشرف به دیمزارهای روستاهای جشن‌آباد و شوی و دودانلو دیده می‌شود.

▪ گرگ:

این جانور در قسمتهای نسبتاً کم‌ارتفاع پارک و محدوده‌های مشرف بر روستاهای اطراف به صورت منفرد و یا دسته‌های ۲ تا ۵ قلاده‌ای دیده می‌شود و در فصل زمستان از قوچ و میش و کل و بز تغذیه می‌کند. زیرا سمداران در زمستان با نزول برفهای سنگین تحرک خود را از دست می‌دهند. گرگ در تابستان بیشتر از گله گوسفندان اهلی تغذیه می‌کند.

پارک ملی تندوره از نظر تنوع گونه‌های پرندگان بسیار غنی است. پرندگان در نواحی پست و حاشیه‌ای پارک و داخل دره‌ها و نزدیک به چشمه‌سارها دیده می‌شوند. از جمله پرندگان مهم پارک:

کورکور، سارگپه پا بلند، عقاب دشتی، عقاب طلایی، کرکس، هما، لیل، کوکر، مرغ حق، شبگرد بلوچی، بادخورک معمولی، بادخورک کوهی، زنبور خور معمولی، هدهد، چکاوک طوقی، پیت خاکی و سنگ چشم دم‌سرخ هستند که گروهی از پرندگان مهاجر به پارک را تشکیل می‌دهند.

تعدادی از گونه‌های مهم بومی منطقه عبارتند از: دلیجه، کبک، تیهو، بلدرچین، کبوتر چاهی، چکاوک شاخدار، چکاوک آسمانی، دم جنبانک ابلق، سار، زاغی، کلاغ گردن بور، کلاغ ابلق، الیکایی، نوکای سیاه، زردپره کوهی، زردپره مزرعه، سهره سینه سرخ از خانواده ماکیان، ۳ گونه کبک و تیهو و قرقاول و دوگونه کبوتر.

محمد ابراهیمی فاروجی‌