تحلیلی بر نهضت های ترجمه در ایران

● سخنی کوتاه

اهمیت روزافزون نهضت ترجمه وتولید و گسترش مبانی علم و جنبش نرم افزاری در تمامی زمینه ها که علم در آن حرف اول را می زند بویژه در حوزه های علمیه و دانشگاه ها و تاکیدات مقام معظم رهبری بر بسیج تمامی نیروهای علمی جهت گسترش علم ورزی و خرد ورزی برای اهداف و عملیاتی نمودن راهکارها برآنیم تا در این راه با نگاهی کنکاشی به پیشینه درخشان تمدن اسلامی ، جایگاه علم و پژوهش ، برخی دلایل خاموشی این نهضت را مورد مطالعه قرارداده و نقش انقلاب اسلامی در احیاء مجدد این نهضت وتمدن فراموش شده با بهره گیری از نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری مورد بررسی و برای خوانندگان و مخاطبین خاص تبیین شود.

● مقدمه ای بر حرکت علمی مسلمانان برای نهضت های ترجمه

فرایند عصر فتوحات اسلامی، رویارویی فرهنگ ها و تمدن های مختلف و کهنی بود که در سایه آمیختگی آن ها، فرهنگ و تمدن اسلامی با همه ویژگی های بارز خود شکل گرفت. هرچند در مراحل نخستین خلافت اسلامی و تا اواسط حکومت امویان، هنوز اعتقاد به عدم پذیرش هر چیز غیر از قرآن و تاکید برقوه حافظه و اجتناب از نگارش، بی اقبالی بسیاری از علوم را فراهم آورده بود، اما با گذشت زمان و در پی رشد معرفتی مسلمانان و نیاز مبرم تمدن نوخاسته اسلامی به آموختن و رسیدن به سرچشمه های اصلی معرفت و علم، مسلمانان ناگزیر به روی آوردن به ترجمه و نقل متون گردیدند.

با استقرار خلافت امویان در شام و نزدیکی آنان به رومیان و تسلط بر مدارس علمی رها (ادسا)، نصیبین، حران و انطاکیه، رفته رفته زمینه های آغاز حرکت علمی مهیا گردید. خلفای نخستین اموی با خواندن و شنیدن سرگذشت پر عظمت پیشینیان، به تاریخ علاقمند شدند. دوران عباسیان یکی از طلائی ترین دوره ها از لحاظ جنبش نهضت ترجمه و گستردگی آن در مناطق عربی ، آسیایی ، اروپایی و آفریقایی بود.

● جهان اسلام و نهضت تولید علم

جهان اسلام با گسترش مراکز علمی و برقراری روابط فرهنگی و علمی با سایر ملل در اندک زمانی چنان انقلابی بوجود آورد که دانشمندان و محققین تاریخ علم از آن بعنوان "معجزه مسلمانان" تعبیر می کنند و اذعان دارند که قدرت خلاقه این نهضت از تمامی جنبش های علمی دیگر تا قرن سیزدهم میلادی بیشتر بوده است .

نبوت با خواندن آغاز گردید. معجزه پیامبر امی کتابی بود که "هیچ کس مثل آن را نمی تواند بیاورد." دعوت به دین با تشکیل جمع مشورتی از نزدیکان وبا انجام سخنرانی و خطابه دینی و جدلهای مذهبی صورت گرفت. راه آزادی اسراء، سواد آموزی و آموزش مسلمانان بود. یاد دادن و یادگرفتن از برترین فریضه ها شد. گردش در جهان و توجه به تاریخ گذشتگان ، ترجمه آثار، یادگیری زبان هایی بجز زبان عربی از وظایف اصحاب خاصه قرار گرفت . مساجد هم محل عبادت بودند وهم محل تحصیل و فراگیری و دانش اندوزی .کنگره علمی حج برپا شد تا تمامی مسلمانان از تمام نقاط جهان دور هم جمع آیند و علاوه بر عبادت به کسب فیض و تحصیل علوم و تبادل نظر بپردازند.از شرایط اصلی صلح مسلمین با کفار در اختیار گرفتن نسخه ای از کتب علمی آن زمان بود. نهضت ترجمه، نقل و حدیث ، قرآن آموزی و حفظ قرآن ، نهضت تحقیق و تالیف احیا شد و در این راستا بیت الحکمه یا آکادمی علمی بغداد تاسیس گردید.

انجمن ها و مراکز دانشگاهی پر افتخاری همانند نظامیه بغداد شکل گرفتند. مجالس برخی از خلفا و پادشاهان ممالک اسلامی به محفل ادب ، هنر، مباحث و مناظرات علمی تبدیل گردید. از محضر و مکتب ائمه اطهار(ع) دانشمندان و مفاخری تقدیم جامعه بشری شدند که خود سردمدار و پدر بعضی ازعلوم امروزی هستند . افرادی همچون جابربن حیان ، فارابی ، ابن سینا ، ابن رشد ، زکریای رازی، حسن بن هیثم ، خوارزمی، ابوالوفا، زهراوی، ابن یونس و صدها نفر نظیر آنها که از بین مسلمین طلوع و در قلمرو حکومت اسلام رشد و تمدن مترقی اسلامی را بوجود آوردند و علم ، هنر و ادبیات اسلامی را ازفراسوی هندوستان تا آنسوی اروپا (اسپانیا و جزایر سیسیل) رواج و گسترش دادند. درحالیکه در برابر خود جمعی مردمان نیمه وحشی و متعصب که از افتخارات آنها بی سوادی بود، می دیدند . اما چه پیش آمد که این چنین مردمانی پس از دوره رنسانس سریعا از ما پیشی گرفته و علاوه بر کسب علوم حاصل از تلاش بزرگ مردان علمی جهان اسلام قرنها با ما فاصله و در تقابل فرهنگی و تمدنی با مایی که بزرگترین تمدن را بوجود آورده بودیم قرارگرفتند.

گرچه بعضی از صاحب نظران دلایلی همچون حمله مغول، از بین رفتن روح عدالت خواهی و رعایت حقوق مردم ، اشرافی گرایی، سود جویی و جمع آوری ثروتها و عیاشی و اسراف گری حکام و برخی دیگر تغییر قیافه بعضی از اصول و مبانی اخلاق اسلامی همچون صبر ، توکل،زهد را به تحمل ظلم ، رکود و بی تدبیری ، گوشه گیری و انزوا طلبی را دلیل عقب افتادگی می دانند، اما باید با تدبیر و تحقیق بیشتر ریشه های اصلی و واقعی را در درون خود جوامع و انسانهای آن جستجو کرد.

● نگاه منصفانه نویسندگان بزرگ جهان به مسلمانان و آموزه های قرآنی علم ورزی

در زمانی که استعمارگران و ابرقدرتها اصول فکری و مبانی دینی ، اجتماعی و اخلاقی مردم مسلمان را تاآنجائیکه به آنان روح استقلال و تحرک می داد از آنها گرفته بودند و برای القائات خود ارزشهای اسلامی را سست کردند . انقلاب اسلامی با شعار عدالتخواهی ، استقلال طلبی ، آزادی خواهی و مردم سالاری بعنوان عصاره تمدن مترقی اسلامی پس از قرنها بعنوان یک فرهنگ بوجود آمد. مسلمانان و مستضعفین عالم که عزت و افتخار را در طول دوران پر فراز و نشیب ۲۹ ساله با چشم خود دیدند، چشم امید به پیشرفت های جمهوری اسلامی دوخته اند و امیددارند وبا کوشش و جوشش انقلابی نهضت غنی علمی را نیز بنا نهد تا بتوان در سایه آن استقلال خود را در تمامی ابعاد فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و صنعتی بازیافت و همان شکوه و عظمت از دست رفته را دوباره احیا نمود. ولی این راه بس دشوار و مرد و همراه می خواهد.

علم و عالم در اسلام از جایگاه رفیعی برخوردار است و این واقعیتی است که بر هیچ طالب حقیقی پوشیده نیست چرا که با کمترین تتبع در متون اسلامی می توانیم به فضیلت و جایگاه علم از نظر اسلام پی ببریم.

کتاب و سنت مملو از آیات و روایات در این زمینه است، به عنوان نمونه؛ ماده علم با اشکال مختلف بیش از ۸۵۰ بار در قرآن تکرار شده است.

اولین سوره ای که بر پیامبر(ص) نازل شده نیز بیانگر فضیلت علم نزد پروردگار است. چرا که خداوند مطلع ،سخن خود را بیان عظمت علم قرار داده است و این بیانگر شرافت علم خصوصاً علم توحید که مدار هر علمی است- می باشد.

شهید ثانی(ره) با تعبیر زیبایی در این باره می فرماید: "خداوند کتابش را با بیان نعمت ایجاد انسان آغاز نموده و بلافاصله نعمت علم و بینش را تذکر داد یعنی به اولین مرحله شکل گیری انسان و سپس به کمال او که عالم شدن است، اشاره می کند.

به تعبیر شهید ثانی(ره) خداوند در این سوره به این نکته اشاره می کند که: ارتقای انسان از پایین ترین مراتب وجودی به عالی ترین مراتب تعالی، بواسطه علم و دانش است.

چرا که اگر غیر از علم چیز دیگری ملاک برتری به شمار می رفت باید بلافاصله پس از خلقت انسان به آن اشاره می کرد لذا این آیه موقعیت علم را از دیدگاه اسلام شفاف می کند.

در برخی آیات دیگر خداوند در راستای ترغیب بندگان به تحصیل علم، طرق تحصیل آن را به بنده نشان می دهد. "ا... اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئاً و جعل لکم اسمع و الابصار والا فئده لعکم تشکرون".

خداوند در این آیه به وسایل طریق کسب علم و معرفت و به علاقه انسان به تحصیل علم جهت خروج از جهل و نادانی اشاره می کند.

روایات بسیاری در باب تمجیدعلم آمده است که معروفترین آنها روایت "طلب العلم فریضه علی کل مسلم و المسلمه" می باشد، از حضرت علی(ع) نقل شده است که: مردم بدانید کمال دینداری و نقطه اوج آن دانش آموختن و عمل به آن است.

توجه قرآن و اهل بیت(ع) به علم آموزی، توجه بسیاری از متفکران غیر اسلامی را به خودش جلب کرده است.

"جان دیون پورس" در این باره می گوید: شاید هیچ ملتی قبل از مسلمانان وجود نداشته اند که برای کسب دانش از آغاز تا انجام آن به این اندازه ارزش قائل شده باشد.هم قوانین مکتوب و هم آداب و سنن مسلمانان به این فکر پسندیده کمک کرد.

وی با استناد به یکسری احادیث نبوی به این نکته اشاره می کند که در خصوص توجه به علم کسی به پای مسلمانان نمی رسد.

"گوستاولوبون فرانسوی" نیز درباره جایگاه علم در اسلام معتقد است:اسلام از هر دینی برای اکتشافات و اختراعات ارزش بیشتری قایل شده است.

"پروفسور گرام بان" نیز می گوید: تمدن اسلامی در عین اینکه بسیار انتخابگر است و مشارکتهای خارجی را پذیرفته و حتی در جستجوی آن بوده است اما هویت خود را حفظ کرده است.

رهبران اسلام، علمای بیگانه را برای تعلیم به مسلمانان دعوت کردند و از علم آنان علماء و فضلای بزرگی تربیت نمودند. موفقیت و شکوفایی تمدن اسلامی به شریعت اسلام وابسته است.

نقش حضرت امام رضا(ع) درایجاد نهضت های علمی و ترجمه

آثار و تألیفات امام رضا (ع) در امور مختلف مثل توحید، پیدایش زمین، پزشکی، فقه، حدیث، فلسفه احکام و مباحث اخلاقی، حاکی از گستردگی معلومات ایشان بوده است.

مسلماً شخصی با این گستردگی در علم و بینش، تأثیر شگرفی بر توسعه علمی جامعه خود خواهد گذاشت، به خصوص اینکه امام (ع) به لحاظ اجتماعی بسیار فعال عمل کردند و خود شخصاً به ارایه راهکار و نظرات خود پرداختند. احاطه ایشان به علوم پزشکی، بهداشت عمومی و میکروبیولوژی نمونه بارز این مسأله است که تأثیر بسزایی در علم پزشکی و بهداشت عمومی آن عصر گذاشت. چرا که تا آن زمان دانش پزشکی صورت علمی نداشت و این حرکت عظیم علمی امام(ع) در ۱۲۰۰ سال پیش نقطه جهشی برای توجه اندیشمندان به علم در حوزه های مختلف شد. خصوصاً وقتی این قواعد با کشفیات علمی منطبق شد.

استفاده بهینه از فرصتهای موجود در تبیین معارف و تبلیغ دین و ترویج مسایل علمی از عمده فعالیتهای امام رضا(ع) در تولید علم به شمار می رود.

حضرت رضا(ع) نیز با توجه به تصریحات و تأکیدات کتاب و سنت درباره توسعه علم و دانش وعقلانی بودن لزوم تحصیل علم به این مهم پرداختند.

استفاده ایشان از این پیش زمینه ها در هدایت فکری و توسعه علمی و تولید علم کمک بسزایی کرد. یکی دیگر از این پیش زمینه ها توجه به اصول علمی و معارف کلیدی در جریان تولید علم است. امام رضا(ع) با تکیه بر همین اصول، نهضت علمی را به اوج خود رسانید اعتقاد آن حضرت به لزوم ارتقای علمی مسلمانان در سطح بین المللی و یافتن جایگاه مناسب علمی دیگر مؤلفه ای بود که حضرت رضا(ع) از آن در تولید علم بهره جست. {۲}

نتایج و پیامدهای نهضت ترجمه - چرا نهضت های ترجمه باید تشکیل و احیاء شود و هدف آن چیست؟

اصولا ارتباط مجامع فرهنگی و علمی در سرتاسر دنیا و گسترش علم و خرد ورزی تنها از طریق ارتباط دو جانبه صورت می گیرد. هرچه ارتباطا ت بیشتر ، مداوم ، به روز و در نهایت گسترده باشد کنکاش در طلب و جستجوی علمی برای علم ورزی بیشتر و میدان عمل و کارایی بیشتری خواهد داشت. تاسیس و گسترش نهضت های ترجمه در ارتباط و تعامل باکشورهای دیگر موجب شناخت و آگاهی بهتر و بیشتر علم پژوهان از دستاوردهای علمی و تحقیقی دیگر کشورها و بلعکس است.ترجمه آثار دانشمندان ، عالمان و محققان بزرگ ایرانی توسط کشورهای دیگر به زبان آن کشور موجبات شناخت و آگاهی را برای دولت و مردم آن کشور به همراه دارد.

در سایه این تعاملات و ترجمه ها ،علم و دانش در حوزه وسیعی گسترش می یابد و شناخت مردمان از یکدیگر در حوزه های گوناگون فکری بیشتر و تفاهمات جدیدی بوجود می آید . در نتیجه دسترسی به عقاید و اندیشه ها و چگونگی برخورد و تبادل عقلانی بهتر و مفاهیم کاربردی تر می شود.

در قرون گذشته(۱۴۲۰سال پیش) که منابع علمی و اعتقادی در تمام امور خیلی کمیاب بود محققان و دانشجویان جهت کسب علم به مراکز علمی دنیا مسافرت می کردندو برای حکومت و جامعه خود کسب فیض می کردند.نمونه بارز و عینی آن ، می توان به کلاس های علمی و دینی امام محمد باقر(ع) اشاره داشت. دانشجویانی که از محضر مبارک این امام همام کسب دانش می کردند بیش از ۴۰۰۰نفر بود. از جمله از شاگردان امام محمد باقر(ع) می توان به جابربن حیان از دانشمندان بزرگ ایرانی اشاره کرد که در مکتب این امام بزرگوار کسب فیض می کرده و علم خود را در اختیار مردم جامعه خود می گذاشت.

این دانشجویان که اغلب از کشورها و نژادهای گوناگون بودند مجبور بودند زبان عربی را بیاموزند و سپس علوم تخصصی خود را که از محضر امام محمد باقر(ع) می آموختند به زبان مادری خود ترجمه می کردند.و بدین منوال از حفظ علم و گسترش آن در جامعه خود نهایت بهره برداری را می نمودند.

گستردگی در علم و بینش، تأثیر شگرفی بر توسعه علمی جامعه بهمراه دارد. پس نهضت های ترجمه در ایجاد و گسترش مبانی علمی نقش مهمی در هر جامعه دارد . جامعه ای که مشارکتهای خارجی و تعاملات و مراودات علمی و پژوهشی را در امر ترجمه حفظ وگسترش دهد، نقطه جهشی برای توجه اندیشمندان کشورهای گوناگون به علم خواهد یافت.

اکنون در سرتاسر دنیا مردمانی هستند که برای دستیابی و حصول به علم مورد نظر مهاجرت کردند . و برای موفق بودن در هرجا زبان آن مملکت را فراگرفتند واین زبان موجب ترقی و درنهایت انتشار و تولید علم شده است. این افراد دانش های گوناگون را با علم ترجمه به هم می آمیختند و در تسریع آن علم به جامعه خور کوشا بودند .در نتیجه علوم از جامعه ای به جامعه دیگر و از کشوری به کشور دیگر منتقل و مورد استفاده قرار می گرفت. پس نهضت ترجمه برای هر جامعه ای مثل نقش آب است برای کویر . اگر نهضت های ترجمه موفق باشند و مسولین فرهنگی بیشتر به این مسئله بسیار مهم توجه نمایند ، موجبات شکوفایی و علم ورزی و خرد ورزی را بیشتر شاهد خواهیم بود. نهضت ترجمه یعنی تکیه بر دانش امروز و دیروز و جستجوی دانش فردا برای فرمانروایی کردن بر دنیای آینده . این شعاری است که مسؤلین فرهنگی و علمی ما درحال فراموش کردن آن هستند.

● توصیه مقام معظم رهبری به دانشجویان و طلبه های حوزه در مورد نوآوری علمی وتکیه کردن به گذشته برای بنای آینده

"حضرت آیت الله خامنه ای دردیدار با دانشجویان و طلبه های حوزه در شهر قزوین باابراز خرسندی فراوان از توجه دانشجویان و استادان به مسائلی همچون تولید علم و نهضت نرم افزاری افزودند: مسائلی که دراین گونه اجتماعات مطرح می شود آرزوها وآرمانهای ماست و هرجا جوانان مومن و پرشور اجتماع کنند به یقین خداوندرحمت و هدایت خود را ارزانی آنان می سازد.

ایشان با اشاره به تأکید فراوان دین اسلام ، پیامبر خاتم و ائمه هدی (علیهم السلام ) بر خردورزی و دانش افزودند: اتکاء به علم و فکر و اقتصادو سیاست ترجمه ای برای هر ملتی ننگ است و براساس مبانی اسلام ، ملتها بایدضمن تعامل فرهنگی و استفاده از نکات مثبت فرهنگ دیگر ملتها، برای اداره زندگی اجتماعی - سیاسی و اقتصادی خود بر فکر و تحلیل و اندیشه و خرد خویش تکیه کنند و از تسلیم در مقابل تهاجم فرهنگی و افکار و ایده های دشمنان بپرهیزند. }۱{

همچنین در این ارتباط ،حضرت آیت الله خامنه ای در دیداری دیگر با نخبگان و فرهیختگان استان فارس با تاکید بر علم محوری و خرد ورزی وتکیه کردن به گذشته برای بنای آینده و آنچه میتواند برای آینده‏ی ما امیدبخش باشد گفت، همین است که بحمداللَّه شعار نوآوری که لازمه‏ی نوآوری هم همین شکوفائی استعدادها و ثمربخشی سرمایه‏گذاری‏های قبلی است - یک شعار حقیقی است - شعار زمان و نیاز روز ماست. همه‏ی قرائن هم این را نشان میدهد. نوآوری یک نیاز کنونیِ حرکت کشور است. نوآوری به معنای خط بطلان کشیدن بر گذشته نیست؛ بلکه به معنای تکیه کردن به گذشته برای بنای آینده است. و این احتیاج دارد به اینکه همه‏ی همت ما، همه‏ی تلاش ما متوجه به این باشد که ما باید این کشور و این تاریخ را بسازیم.

عقب‏ماندگیِ یک ملت، درد بزرگی است، بیماری سختی است. این بیماری را با همت بلند و با تلاش پیگیر باید علاج کرد و درمان بخشید. مهم این بود که ما به خود بیائیم و این بیماری را تصدیق کنیم، و پس از آن برای علاج این بیماری همت بگماریم؛ اینها حاصل شده است. ملت ایران به خود آمده، احساس کرده است که بایستی جایگاه خودش را پیدا کند و احساس کرده که در گذشته - سالهای طولانی - ده‏ها سال دچار عقب‏ماندگی و غفلت بوده؛ ملت ایران این را احساس کرده. در خواب خوش - آن‏جوری که سعی میشد در دوران طاغوت، برای ما تدارک ببینند - باقی نماند. آن روز چشمهای ما را مثل انسانهای مست، تخدیر شده بسته بودند؛ با تکرار دروازه‏ی تمدن بزرگ و از این حرفها، بدون اینکه یک قدم بر داریم، ما را در عالم توهّم نگه داشته بودند و متوقف بودیم. توقف هم به معنای عقب‏ماندن است؛ چون دنیا که منتظرِ ما نمیماند؛ دنیا به سرعت پیش میرفت، ما متوقف بودیم.

این حالت تخدیرزدگی و مستی، بحمداللَّه تمام شد؛ ملت ما به خود آمد؛ حرکت عظیم انقلاب، ما را به هوش آورد. جوانان ما، امروز احساس میکنند که بایستی در این راه شتابان پیش بروند؛ باید بدوند. هم نیروی دویدن در آنها هست، هم همت هست، هم راه روشن است؛ بنابراین بایستی پیش برویم. دانشگاه‏ها، حوزه‏های علمیه، مراکز تحقیقاتی، مسئولان ذی ربط، همه‏ی اینها، هر کدام مسئولیتهای سنگینی بر دوش دارند؛ این مسئولیتها مشخص هم هست. و بحمداللَّه می‏بینیم که حرکت آغاز شده و روزبه‏روز ان‏شاءاللَّه پیش خواهیم رفت.

آن روزی که ملتهای دنیا، دانشمندان و اندیشمندان عالم احساس کنند به ایران، به زبان ایران، به فرهنگ ایران نیاز دارند برای اینکه گامهای نوئی را در مسائل علمی بردارند، این روز شدنی است؛ امکان‏پذیر است. همچنانی که امروز برای فرا گرفتن بسیاری از فنون مورد نیاز بشری، انسان احتیاج دارد زبان فلان کشور و فلان ملت را فرا بگیرد؛ آن روز مردم دنیا احساس کنند که نیاز دارند زبان شما را بیاموزند؛ فرهنگ شما را بیاموزند. آن روز خواهد آمد و شدنی است. اگر ما همت کنیم و همین تلاشی که امروز مشاهده میشود، و همین انگیزه‏ای که امروز بحمداللَّه دلهای جوانان ما، اندیشمندان ما، مردم ما مالامال از آن هست، ان‏شاءاللَّه ادامه پیدا کند - که پیدا هم خواهد کرد - آن روز خیلی دور نخواهد بود.}۲{

از این رو لزوم همت بلند در باب تولید علم ، و احیاء نهضت های ترجمه در داخل و خارج از کشور می تواند دسترسی به علم گرایی را پر شتاب نماید . ترجمه و نشر آثار دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران بزرگ ایرانی و خارجی و چگونگی تبادل نظر و گفتگو بین آنها برای این امر مهم به عهده کیست؟ مجری و متولیان این امر فرهنگی در دست کیست ؟ آیا آماری از نهضت های ترجمه و تعداد آن دردست هست ؟ آیا تعداد کتابهای دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران ایرانی به زبانهای بیگانه ترجمه و منتشر شده است؟ به هر حال مشخص شدن و پیگیری در این موضوع شاید مشکلات خاص خودش را داشته باشد. در جامعه اسلامی ما که مدعی تولید علم است، باید علاوه در زمینه آزادی بیان و اندیشه به سیره امامان معصوم و فرمایشات بزرگان دین التزام عملی پیدا کرد تا زمینه ارایه نظرات مخالف ما هم نقد و بررسی آن در جامعه فراهم شود در این صورت است که شاهد حرکتی ثمربخش در باب تولید علم خواهیم بود.

پاورقی :

۱دیدار مقام معظم رهبری با دانشجویان و طلبه های حوزه در شهر قزوین

۲بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار صدها تن از نخبگان و فرهیختگان استان فارس