جهان اسلام و نوگرایی غربی

● بررسی تاریخی:

هر نقطه عطف تاریخی که بر جها ن عرب و اسلام می گذرد، مقوله رابطه با دیگری متمدن مطرح می شود و اینکه آیا برای همراهی دنیای متمدن ضرورت دارد یا اینکه بایستی دروازه ها را بر روی خود ببندیم و نگذاریم آن دیگری متمدن به درون ما نفوذ و سرایت کند و منظومه ارزشمند ما را در زمینه های مختلف فکری و عملی تحت تأثیر قرار دهد.گویی نوعی مجادله بین ما به عنوان امت و بین دیگری متمدن که سعی در سلطه جویی بر مقدرات و میراث ما دارد، در جریان است.می توان در تاریخ نوین، تاریخچه رابطه (مقابله) میان مشرق زمین (جهان عرب و اسلام) و غرب را به واقعه ورود ناپلئون فرانسوی به مصر با دو لشگر نظامی و علمی بازگرداند. به خاطر قدرت نظامی که ارتش فرانسه از آن برخوردار بود، مسلمانان نتوانستند از خود دفاع کنند، همچنین به خاطر برخورداری آنان از لشگر علمی، شرقی ها به میزان عقب ماندگی خود پی بردند. بر این اساس بود که برنارد لوئیس تهاجم ناپلئون (۱۸۰۱ ـ ۱۷۹۵ م) را به عنوان نخستین نیروی مسلحی که راه را بر روی ورود غرب نوین به خاورمیانه هموار کرد و اولین شوک غربی کردن را به خاورمیانه وارد نمود، به شمار آورده است.این لشگرکشی به مثابه اعلام آغاز روند استعمار غرب بر مقدرات و ثروت های جهان اسلام بود. در این راستا بود که غرب شروع به برنامه ریزی و توطئه به منظور جلوگیری از هر گونه تحول و پیشرفت در جهان اسلام نمود.در دوران زمامداری عبدالعزیز عثمانی در سالهای ۷۶ ـ ۱۸۶۰ م جنگ های بزرگی میان امپراتوری عثمانی و محمدعلی پاشا روی داد که دولتهای اروپایی علی رغم دشمنی با دولت عثمانی، به حمایت از آن برخاستند؛ چراکه از احتمال ایجاد یک دولت نیرومند و یکپارچه توسط محمدعلی پاشا هراس داشتند و از سوی دیگر، مایل بودند تا دولت ضعیف عثمانی برای مدتی باقی بماند تا بعداً آن را سرنگون سازند و ولایت های آن را میان خود تقسیم نمایند. این جنگ ها در سال ۱۸۳۲ پایان پذیرفت و معاهده کوتاهیه در سال ،۱۸۳۳ پس از آنکه طرفین به خوبی همدیگر را ضعیف کرده بودند و این امر پایه های دولت مرکزی را سست نموده بود، میان دو طرف به امضا رسید. در حالی که دولت عثمانی دچار ناتوانی ها و مشکلات بسیاری گردیده بود، تهاجم شدید استعمارگران غربی به جهان اسلام آغاز گردید.

بیشترین علائم ناتوانی دولت عثمانی در زمان سلطان مصطفی دوم در سالهای ۱۷۰۳ ـ ۱۶۹۵ نمایان شد و معاهده کارلوفتز در سال ۱۶۹۹ منعقد گردید.»

این معاهده در ابتدای قرن هیجدهم میلادی سرآغاز شومی را بر جای گذاشت. بدین ترتیب، نفوذ روند پلید استعمار به کشورهای جهان اسلام ادامه یافت و پایه های اصلی این کشورها را ضعیف نمود.در دوران سلطان عبدالمجید که با تشکیل سازمانهایی موسوم به فرمان طی سالهای ۵۶ ـ ۱۸۵۴ مقارن گشت، شریعت اسلامی کنار گذاشته شد و امور کشور با روشهای غربی اداره گردید و موجبات تعمیق وابستگی را فراهم ساخت، تا جایی که بدهی های امپراتوری در زمان سلطان عبدالحمید به سیصد میلیون لیر رسید. سلطان عبدالحمید در خاطرات خود درباره وضعیت اقتصادی دولت عثمانی در آن مرحله می گوید: «بودجه سرانه و تولیدات داخلی سال به سال کاهش می یافت، همه چیز خود را از اروپا وارد می کردیم، تولیدات اروپایی در همه جا وجود داشت و تعدادی از کارخانه ها در آستانه نابودی قرار گرفته بودند. درآمد گمرکات نیز به خاطر موافقتنامه های به امضا رسیده با دولت های بزرگ، کاهش پیدا کرده بود. دیگر روغن کافی در اختیار نداشتیم، راه نداشتیم و مبادله اطلاعات بسیار دشوار بود و گویی که سرزمین امپراتوری به حال خود رها شده بود.» پیش از آنکه به موضوع سناریوی رابطه گذشته و حال جهان اسلام و غرب بپردازیم، بایستی این سؤال را مطرح کنیم که چرا روابط تاریخی غرب و جهان اسلام همواره با تشنج و رویارویی و هراس از یکدیگر همراه بوده است؟ این موضوع قطعاً صورت اتفاقی یا به خاطر وجود خلأ نبوده بلکه به علل زیر بوده است:

۱) جنگ های صلیبی؛ که اوج تلاش غرب در جلوگیری از گسترش اسلام در جهان به شمار می آید. در ابتدای نخستین جنگ صلیبی، پاپ (اربان) طی سخنانی در شهر کلیرمونت فرانسه مردم را به شرکت در تهاجم وحشیانه علیه کشورهای اسلامی فرا خوانده، افزود: «نگذارید رویاها یا مسائل زندگی، شما را زمین گیر کند؛ زیرا سرزمینی را که در آن سکونت دارید، دریاها و کوهستانها فرا گرفته است، بسیار محدود است و گنجایش ساکنان آن را ندارد، ممکن است در تأمین غذای خود دچار مشکل شوید و به جنگ با یکدیگر بپردازید و بسیاری از شما در جنگ های داخلی کشته شوید.» بدین ترتیب بود که تمامی نیروهای درگیر اروپایی به منظور آغاز جنگی ویرانگر و پلید علیه جهان اسلام متحد گردیدند. ویل دورانت در تاریخ تمدن چنین می گوید: «بدین ترتیب اروپاییان با یکدیگر متحد شدند، به گونه ای که در تاریخ سابقه نداشته است، البته از خوش شانسی صلیبی ها این بودکه مسلمانا ن بیش از مسیحیان دچار تفرقه و جدایی بودند.» پاپ (اربان) نیز خود را همچون آقایی عامه پسند و حداقل از لحاظ نظری مقبول برای پادشاهان اروپا دید و همچنین روحیه جمعی بی سابقه در همه جا فراگیر شد.این جنبش صلیبی از اوضاع فکری، اجتماعی، اقتصادی و دینی که در قرن یازدهم در غرب اروپا حاکم بود، ناشی گردید.به عبارت دیگر، جنگ های صلیبی بیانگر خشونت آشکار جامعه فئودالیته اروپا بر ضد خارج و دقیقاً دین اسلام بود که در پی آن، موجبات فراهم شدن زمینه ظهور سرمایه داری در اروپا پدید آمد. در جریان جنگ های صلیبی، اهمیت شهرهای ایتالیا بیشتر شد. سرازیر شدن سودهای فراوان به خاطر ترددهای دریایی، به عنوان نقطه آغاز جنبش شهرنشینی در ایتالیا بود.بدین ترتیب، درمی یابیم که جنگ های صلیبی دو صورت داشت: تحول و پیشرفت و کشتار و ویرانی. همچنین استعمار فرانسه با شعار «پیکار بزرگ به منظور تحکیم پایه های مسیحیت غرب در کرانه جنوبی دریای مدیترانه» در الجزایر می جنگید. براین اساس، یکی از عو امل اصلی که موجب شد تا رابطه میان دو طرف به مقابله همیشگی مبدل شود، همین جنگ های صلیبی و پیامدها و نتایج آن در زمینه های مختلف بود.

۲) جریان استعمار: غرب تنها به حملات وحشیانه علیه جهان اسلام بسنده نکرده، به حرکت ویرانگر استعمار علیه این کشورها مبادرت ورزید و در راستای اهداف شوم خود، تمامی اکتشافات و پیشرفت های علمی را که در غرب پدید آمده بود، به کار گرفت. لیبتز که درصدد ایجاد اصول نوینی برای علوم ریاضیات بود، در اندیشه اشغال مصر برآمد تا گزارش مشروحی به لویی چهاردهم ارائه دهد.همچنین همراه با گسترش جریان استعمار غرب در نقاط مختلف جهان، نظریات توجیه گرانه ای برای ادامه حضور این جریان ارائه گردید. طرح نظریه موسوم به بیولوژی سیاسی حاکی از آن بود که کشورهای بزرگ حق دارند که کشورهای کوچک را ببلعند و اینکه ملت های کوچک راهی جز فنا و نابودی در پیش ندارند. این موضوعی است که ارنست رنان بر آن تأکید ورزید و اعلام نمود: «اروپاییان برای رهبری و چینی ها برای کار در کارگاه برده ها آفریده شده اند و هر چیزی وضعیت خاصی برایش وجود دارد.» این نظریه با نظریه سرزمین یا ملک مباح همراه گردید و منظور این بود که استعمار مناطقی که در آن ملت های عقب مانده سکونت دارند، مباح است؛ چراکه مردمی غیرمسیحی و خارج از قاره اروپا هستند. برخی از مستشرقین نیز با تالیف کتاب هایی به تشریح نظریه بیولوژی نژادی که استعمارگران براساس آن اقدامات خود را توجیه می کردند، پرداختند.از میان این مستشرقین کوفیه «مملکت حیوان»، گوبینو «مقاله ای در تفاوت نژاد های بشری با یکدیگر»، رابرت نوکس «نژادهای انسانهای سیاه پوست»، و گوستاولوبون «قوانین روحی برای پیشرفت ملت ها» را نوشتند. هدف از تالیف این کتا ب ها و امثال آن این بود که مردم مشرق زمین از لحاظ بیولوژی، به نژادی محکوم تعلق دارند، بایستی محکوم بمانند؛ چراکه سرنوشت آنها چنین است.بدین ترتیب، جریان استعمار، فرهنگ و ایدئولوژی جهان اسلام را هدف قرار داد و سپس به الحاق سیاسی و اقتصادی آنها به کشورهای استعمارگر مبادرت ورزید. این استراتژی در گفته های مستشرقین مشهود است و در این خصوص سزرن پیرامون رویدادی که در سالهای ۱۴۵۰ و ۱۴۶۰ اتفاق افتاده، می گوید: چهار شخصیت برجسته به نام های جان اف سیفوفیا، نیکولاس اف کوزا، جان جرمان و اینیاس سیلقیس (پاپ) سعی نمودند تا به منظور مقابله با اسلام، کنفرانسی را برای بررسی اسلام ترتیب دهند. در این کنفرانس، مسیحیان در صدد برآمدند تا مسلمانان را به پذیرش مسیحیت وادار سازند. فلونی، مستشرق فرانسوی نیز معتقد بود که سه مانع بر سر راه سلطه فرانسه بر مشرق زمین وجود دارد و به خاطر آن بایستی سه جنگ را پشت سر گذاشت: اول جنگ علیه انگلیس، دوم علیه عثمانی و سوم که دشوارتر از همه است، علیه مسلمانان. همچنین پیرکهارت، اسلام را همچون وجودی بیهوده و ننگ برشمرده و خواها ن مقابله با آن شده است. آری آنها از طریق استعمار، ثروت های جهان اسلام را به یغما بردند و سه کشور اروپایی که ۹۳ درصد از درآمدهای خارجی را میان خود تقسیم می کردند، عبارت بودند از: بریتانیا ۴۵ درصد، فرانسه ۲۵ درصد و آلمان ۱۳ درصد.تعداد بیگانگان در مصر در سال ۱۹۲۰ به دو میلیون و بیست و پنج هزار نفر می رسید، در حالی که جمعیت آن زمان مصر بالغ بر ۱۶ میلیون نفر بود، ولی بیگانگان ۵۳ درصد از ثروت کل مصر را در اختیار داشتند.دات، مولف کتاب تاریخ اقتصادی هند در اوایل سلطه انگلیسی ها، می گوید: «سرمایه گذاری انگلیس در هند در واقع از چپاول ملت هند تأمین شده اما به حساب بدهی های این کشور گذارده شده و مقرر گردیده بود که در قبال این بدهی ها، سود اخذ شود و این کشور سالیانه مبلغ ۳۰میلیون پوند به انگلستان بپردازد. کشور هند همچنین متحمل تأمین مخارج نیروی انسانی ناوگان دریایی انگلیس که در مدیترانه مستقر بود و نیز هزینه های نمایندگی های انگلستان در کشورهای غیرعربی گردیده بود.به طور کلی، پرونده استعمار در جهان اسلام و اقدامات تروریستی و خرابکارانه آن، همچنان در اذهان ملت های اسلامی باقی مانده است.

۳) ارزش های مادی: اقدامات غرب تنها به چپاول ثروت های ما، از هم گسیختن اتحاد ما و از میان بردن آمال و آرزوهایمان محدود نگردیده، همچنین تلاش داشته و دارد تا مجموعه ای از ارزش های مادی واهی را که خود براساس آن به وجود آمده است، مانند تروریسم، فرصت طلبی، استعمار، تهاجم، انحصارطلبی و سلطه جویی، در نهاد ما ایجاد کند. این ارزشها در نحوه رفتار دولت های استعمارگر نسبت به کشورهای دیگر تأثیر گذاشته، همه چیز با معیار غربی مقایسه می شود.مورخین و متفکرین غرب استعمارگر سعی نمودند تا روند تاریخی ناقصی را ارائه و به جهانیان موضوعی واهی و نژادپرستانه را مبنی بر این که فقط جهان غرب تمدن شناس است، و تنها غرب منشأ ارزشهای متمدن مادی و معنوی است و غیر غربی ها جوامعی وحشی، عقب مانده و بربر هستند بقبولانند.براساس این ذهنیت مادی غرب بوده که گروهی از شخصیت های تمدن غرب موضع گیری های کینه توزانه ای نسبت به جهان ابراز داشته اند. هگل در جریان اشغال الجزایر از سوی فرانسه، عنوان می نماید که روح اروپا پیروز گردیده و به عظمت گذشته خود بازگشته است، همچنین مارکس وانگلس استعمار فرانسه در الجزایر را گامی در ارتقاء الجزایر از حالت فئودالی به طالت سرمایه داری می دانند.اسقف لامانس مستشرق نیز با ارائه تالیفاتی، اسلام، شخصیت های آن و قرآن مجید را مورد حمله قرار داده، کینه نهفته خود را نسبت به پیام آور انسانیت (پیامبر اسلام) ابراز داشته است. دیگر مستشرقین نیز همچون مرجلیوت، سعی در تحریفات تاریخ مسلمانان نموده اند. مستشرق دیگری به نام آبری در پایان کتاب «معلقات سبعه» درباره مرجلیوت می نویسد: «سفسطه و شاید تقلب در برخی از ادله ارائه شده از سوی مرجلیوت کاملاً مشهود است و به هیچ وجه در شان شخصیتی که بی تردید از بزرگان علمی دوران خود بوده، نیست.» در خصوص نگرش استکباری غرب نسبت به مشرق اسلامی، بالفور مسأله مافوق بودن بریتانیا و مادون بودن مصر را امری بدیهی و از مسلمات تفکر خود قلمداد نموده، می گوید: «قبل از هر چیز، باید به واقعیت های موضوع نگریست.» ملت های غرب به دنبال ظهور در تاریخ، نویدهایی را مبنی بر توانایی اداره خویش به منصه ظهور گذاشتند؛ چراکه از ویژگی های خاصی برخوردارند، اما با نگاهی به گذشته مردمان مشرق زمین، درمی یابیم که هیچ گونه نشانه ای از اداره خویش نداشته اند. تمامی دورانی که بر مردمان مشرق زمین گذشته (که حقیقتاً بسیار با اهمیت بوده است) همراه با سرکشی و سلطه مطلق بوده و کلیه مشارکت های بزرگ آنان در ایجاد تمدن بشری، در سایه این شیوه از حکومت بوده است؛ یعنی به دنبال یک شخص کشورگشا، شخص کشورگشای دیگری به میدان آمده و سلطه دیگری به وجود آورده است، اما هیچ گاه ملتی از این امت را سراغ نداریم که در دوران های سرنوشت ساز، به طور خودجوش سلطه ای را برای خود به وجود آورده باشند. این یک واقعیت است و مسأله مافوق یا مادون مطرح نیست.بالفور همچنین با تکیه بر این باور نژادپرستانه و استکباری، باور دیگری را مطرح کرده، بدین وسیله، سلطه استعماری انگلیس بر مصر را توجیه می نماید: «آیا بهتر نیست که برای این ملت های بزرگ (که من به عظمت آنها اذعان دارم) اینگونه حکومت مطلق را اعمال کنیم.» گمان می کنم و تجربه نشان می دهد که در سایه این شیوه آنان حکومتی به مراتب بهتر از حکومت های گذشته خود خواهند داشت. این موضوع نه تنها برای آنان، بلکه بی تردید برای تمامی غرب متمدن، سودمند خواهد بود. وجود ما در مصر نه تنها برای مصری ها بلکه برای تمامی اروپاییان (مفید) است. اینها همگی بیانگر مواضعی است که حاکی از میراث دشمنی تاریخی و تمدنی نسبت به اسلام است که مسأله ای ریشه ای و مستمر در ذهنیت اروپا و به طور کلی غرب است.

۴ ) قضیه فلسطین، که به عنوان یکی از عوا مل وجود خصومت، بی اعتمادی و رویارویی در روند روابط بین طرفین است. غرب با توطئه ای برنامه ریزی شده، سعی نمود تا گروه های متفرق یهودیان را در سرزمین فلسطین گرد هم آورد و بدین ترتیب یک پایگاه پیشرفته غربی در جهان اسلام به وجود آورد که مانع اتحاد، پیشرفت و تحول امت و موجب به وجود آمدن روندی برای از میان رفتن ثروت های امت، از طریق خرید سلاح و انبار آن به منظور ایجاد توازن موهوم استراتژیک گردید. به منظور تحقق این توطئه شوم بود که ملت فلسطین قربانی ذهنیت استعماری غرب شد، غربی که جز به منافع و مصالح خود، به هیچ چیز دیگری نمی اندیشید.

منبع: محمد محفوظ، الاسلام، الغرب و حوارالمستقبل، بیروت: مرکز الثقافی العربی، .۱۹۹۸