پیدایش قراسوران دولتی در ایران

ناصرالدین شاه قاجار پس از بازگشت از سفر اروپا در سال ۱۲۹۰ ق, با پیشنهاد مشیرالدوله وزیر امور خارجه مبنی بر تشکل نیرویی که با روشی نوین به حفظ و حراست از راهها و مناطق روستایی بپردازد موافقت نمود این تشکیلات که طرحی کمرنگ از ژاندارمری های اروپا و بویژه کشور عثمانی بود, به « قراسوران » ۱ مشهور گشت

ناصرالدین شاه قاجار پس از بازگشت از سفر اروپا در سال ۱۲۹۰ ق، با پیشنهاد مشیرالدوله وزیر امور خارجه مبنی بر تشکل نیرویی که با روشی نوین به حفظ و حراست از راهها و مناطق روستایی بپردازد موافقت نمود این تشکیلات که طرحی کمرنگ از ژاندارمری‌های اروپا و بویژه کشور عثمانی بود، به « قراسوران » (۱) مشهور گشت. نظم و کارایی و توسعه این نیرو در اوایل فعالیتش خوب بود. « به دستور سپهسالار ابتدا در راههای اصلی خراسان، گیلان، گرگان، مازندران، سوارانی مسلح برگماشتند و پاسگاه‌هایی نیز برای آنها ساختند، سپس سپهسالار برای امنیت راههای اصلی دیگر استان‌ها و شهرستان‌های مهم کشور، استخدام نهصدو بیست سوار مسلح را در نظر گرفت و گزارش کار و نقشه محل استقرار پاسگاهها را روز پنجم شوال برای شاه فرستاد. شاه این پیشنهاد را پذیرفت و دستور تأمین هزینه آن را داد.» (۲)

عملکرد قراسوران تا هنگامی که زیر نظر دولت بودند خوب و رضایت‌بخش بود ولی همین که دولت با هدف کاستن از هزینه‌ها حراست و نگهبانی از راهها را به خان‌های محلی واگذار نمود و تشکیلات قراسوران را تابع آنها نمود، این ارگان کارایی خود را از دست داد. در نتیجه منظور اصلی که امنیت عمومی بود، حاصل نمی‌گردید چه افراد قراسوران معمولاً از نوکران و گماشتگان و رعایای خود خوانین محلی بوده و هر موقع هر کدام را می‌خواستند، می‌آوردند و هر یک را مایل نبودند،‌بیرون می‌کردند و تعدادی اسلحه سیستم مختلف را هم که دولت داده بود هر لحظه به دست شخصی می‌افتاد که صلاحیت و عدم صلاحیت دارنده آن مجهول و به علاوه عیب بزرگ کار این بود که نفوذ و قدرتی اضافه بر نفوذ محلی به خوانین داده می‌شد و روی همین جریانات یک نوع خودسری و ملوک‌الطوایفی ایجاد شده بود.»(۳)

این ارگان با همین شیوه تشکیلاتی تا پایان حکومت محمد‌علی شاه قاجار پابرجا بود ولی با پیروزی مشروطه‌خواهان ادامه کار قراسوران به صورت سابق امکان پذیر نبود.«روی این اصل اولیاء امور دولت به فکر افتادند که تشکیلاتی مطابق قشون کشور تشکیل دهنده تا قوای تأمینیه مرکزیت یافته، سازمانی منظم و افرادی دیسپلینه بوجود آید که مناسب با اوضاع روز بوده و بتواند نظم طرق و شوارع و دهستان‌ها را به نحو مطلوب و عملی و قانونی تأمین کند.»(۴)

سرمارلینگ سفیر انگلیس در ایران وضع امنیت راهها را بسیار بد توصیف کرده است:

نفوذ حکومت مرکزی به کلی از میان رفته است و شاهد آن نداشتن قدرت است در امر و تحکم به اطاعت حتی در مورد رؤسایی که تحت اختیار آن واقع‌اند در چنین اوضاع و احوالی دولت‌های وقت هر کدام به مقتضای زمان و برحسب امکانات خود تدابیری برای تثبیت وضع مملکت به کار می‌برند و به منظور رفع ناامنی‌ها و بی‌نظمی‌های راهها درصد تشکیل سازمان‌هایی مجهز و مسلح بر می‌آورند.(۵)

ناصرالملک رئیس‌الوزراء برای رفع این پریشانی‌ها معتقد بودند که «قشون» موجود باید منحل شود و به جای آن سازمانی کوچکتر ولی فعال‌تر و پرتحرک‌تر به نام ژاندارمری نظام تشکیل گردد که وظیفه اعاده نظم و آرامش در مرزها و نواحی ایران (وظیفه ارتش) و حفظ امنیت در راهها (وظیفه ژاندارمری) هر دو را به عهده داشته باشد. ولی از فحوای «قانون تشکیل ایالات و ولایات» که در چهاردهم ذیقعده ۱۳۲۵ ق یعنی چند ماه بعد از معرفی کابینة ناصرالملک به تصویب مجلس شورای ملی رسید، چنین بر می‌آید که به موجب این قانون، قوای انتظامی کشور در این موقع، شامل «قشون» تابع وزارت جنگ؛ نظمیه، ضبطیه و قراسوران تابع وزارت داخله گردید، به صورتی که قشون برای حفاظت از مرزهای کشور و برای حفظ امنیت در داخل شهرها و دهستان‌‌ها و در طول راههای کشور به ترتیب ادارات نظمیه، ضبطیه و اداره قراسوران عهده‌دار مسئولیت بودند.

این قانون در تاریخ ژاندارمری ایران نخستین قانون مدون و رسمی است که در دسترس قرار دارد. به موجب این قانون مقرر بود:

در هر شهری که اداره حکومتی تشکیل شود، اداره‌یی هم برای ترتیب و تنظیم امور قراسوران‌ها تشکیل گردید. (ماده ۳۴۶)

تعداد قراسوران‌های هر شهرستان باتبادل نظر وزرای کشور، دادگستری و راه، معین گردد. (ماده ۳۴۹)

در تعیین عده‌ای قراسوران‌های ولایتی مقدار و وسعت خاک آن ولایت و اخلاق و عادات سکنه و طوایف آن و همچنین اهمیت طرق و شوارع و عده نظمیه و ضبطیه ولایت منظور نظر قرار گیرد. (ماده ۳۵۰)

رئیس قراسوران‌های ولایتی و معاون و افسران جزء قراسوران دارای درجات نظامی بوده و از افسران نظامی انتخاب شوند و تمام افسران و افراد قراسوران «از حیث درجه و مقام و اعطای مناصب و امتیازات و قواعد خدمتی تابع قواعد و ترتیبات خدمت نظامی باشند (ماده ۳۵۱) و در مورد وظایف قراسوران‌ها، نص قانون چنین بود:

اول وظیفة اداره قراسوران‌ها حفظ و حراست راهها و امنیت طرق و شوارع است و حدود تکالیف آنها در این باب همان است که در فصول راجع به ادارات ضبطیه و نظمیه مندرج است یعنی آنچه که بر عهده اداره نظمیه (در شهرها) و ادارات ضبطه (در بلوکات) است با جزیی اختلاف مقتضیات محل، بر عهده اداره قراسوران‌ها نسبت به طرق و شوارع وارد می‌آید.» (ماده ۳۵۳)

اداره قراسوران‌ها مکلف بود اقدامات لازم برای جلوگیری از جنجه و جنایات به عمل آورده مرتکبین جنجه و جنایات و مقصرین را دستگیر نماید... (ماده ۳۵۴)

حدود اقدامات اداره قراسوران‌ها، حفظ راهها و ساختمان‌ها و عماراتی بود که بر سر راهها واقع بودند.(۶) (ماده ۳۵۶)

آنچه از اسناد و شواهد بر می‌آید که قراسوران دولتی تا اواخر سال ۱۳۰۰ شمسی در برخی از ایالات و ولایات به فعالیت خود ادامه داد و از سال ۱۳۰۱ به بعد فعالیت قراسوران دولتی پایان یافت.

پی نوشت ها :

۱ـ قراسوران: کسی که به سرکردگی فوجی از طرف سلاطین در راهها بنشیند تا قوافل را از منازل مخوفه حفظ نمایند.

۲ـ برگ‌های تاریخ، ص ۱۳۶.

۳ـ تاریخ ژاندارمری، ص ۲۲.

۴ـ همان.

۵ـ کتاب آبی، ج ۱، سند شماره ۸۵.

۶ـ تاریخ ارتش ایران از هخامنشی تا عصر پهلوی، ص ۸۸ و ۸۹.

منبع:موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی