دوشنبه, ۲۴ دی, ۱۴۰۳ / 13 January, 2025

مجله ویستا

روشهای تربیت, ارج گزاری به ارزشها

در نوشتار پیش به موضوع «بیان» به عنوان وسیله‏ای مهم در امر دیگرسازی و تعلیم و تربیت پرداختیم و اکنون در این خصوص به یکی دیگر از این روشها می‏پردازیم.

● ارج‏گذاری به ارزشها

از مؤثرترین ابزار و شیوه‏ها در امر تعلیم و تربیت، چه در سطح خرد و چه در سطح کلان، ارج نهادن به ارزشها و فضیلتهای اخلاقی و انسانی است.

انسان موجودی است که در فطرت و طبیعت خدادادی خود، کمال‏خواه و فضیلت‏طلب است و وقتی کمالی را پیش روی خود ببیند، به سوی آن می‏رود. خطری که بر سر راه او وجود دارد، این است که شیاطین اغواگر، با تبلیغات فریبنده و دعوت پی‏گیر خود، او را به اشتباه و انحراف، دچار ساخته و ارزشها و مکرمتهای حقیقی و اصیل را در نظرش کمرنگ جلوه داده و اموری ضد آن را در دیدگاهش بزرگ و ملاک امتیاز بنمایانند.

قرآن کریم در موارد متعددی، بدین خطر بزرگ اشاره فرموده و به آن هشدار داده است و کار کافران و فاجران را در چشم آنان زینت‏یافته و قابل افتخار معرفی فرموده است.

برای نمونه می‏فرماید:

«زیّن للّذین کفروا الحیاة الدّنیا و یسخرون من الّذین آمنوا و الّذین اتّقوا فوقهم یوم القیمة و اللّه‏ یرزق من یشاء بغیر حساب»

زندگی دنیا ـ و مظاهر فریبنده آن ـ برای کافران، زیبا جلوه‏گر شده است. و آنان، اهل ایمان را ـ کوچک شمرده و ـ به تمسخر می‏گیرند. در حالی که در روز واپسین، انسانهای باتقوا از آنان برترند. و خداوند هر کس را بخواهد روزی بی‏حساب خواهد بخشید.(۱)

باز می‏فرماید: «أفمن زیّن له سوء عمله فراه حسنا فإنّ اللّه‏ یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء ...»

آیا کسی که رفتار بدش، در نظر او خوب نمودار گشته و آن را نیک می‏پندارد ـ مانند کسی است که این گونه نیست؟ ـ پس همانا خداوند، هر کس را بخواهد ـ با سلب توفیق خود از او ـ گمراه کرده و هر کس را بخواهد هدایت می‏کند ... (۲)

در آیه دیگر، مسؤول این زینت ظاهری و نمایش پرفریب را، شیطان معرفی کرده و آن را از عملکردهای او برشمرده است، و می‏فرماید:

«قال ربِّ بما اغویتنی لأزینّن لهم فی الارض و لأغوینّهم أجمعین»

شیطان گفت: پروردگارا! به خاطر اینکه مرا از پیشگاه خود مطرود ساخته و از رحمت خود دورم کردی، برای آنها باطل را در زمین، زیبا و دلفریب نمایش داده و از این راه، تمامی آنان را از طریق بندگی‏ات گمراه خواهم ساخت.(۳)

بر این اساس، کار شیطان زینت دادن و فریفتن است و با همین وسیله می‏تواند انسانهای ضعیف و بی‏مایه را در دام خود گرفتار ساخته و به ضلالت بکشاند و به فرموده قرآن، او به غیر از این، بر بشر سلطه‏ای ندارد.(۴)

تهاجم فرهنگی اردوگاه استکبار، بر جوامع اسلامی نیز به همین صورت است. دشمن با استفاده از امکانات بالا و گوناگون خود، در زمینه‏های مختلف تلاش می‏کند تا ارزشهای والا و حقیقی دین را، در دید مردم و بویژه جوانان که از تأثیرپذیری بیشتری برخوردارند کم‏رنگ و بی‏اهمیت جلوه داده و در مقابل، فرهنگ مبتذل و فاسد خویش را، برتر و با قیافه‏ای زیبا و پرجاذبه معرفی کند، و از این راه به مقاصد پلید خود، و انحراف امت از مسیر حق، دست یابد.

رسالت عظیم متولّیان امور فرهنگی این است که در عمل و گفتار، جوّ ایجاد شده توسط دشمنان را در هم بشکنند و با تحقیر فرآورده‏ها و واردات فرهنگی دشمن و زنده نگه داشتن و تعظیم و ارج نهادن به ارزشهای الهی و دینی، راه کمال را همچنان به روی بندگان حق باز نگه دارند و عرصه را به سود انسانهای مؤمن بر شیاطین و استکبار جهانی تنگ سازند.

● قرآن و ملاک ارزش‏گذاریها

قرآن کریم با صراحت، از برتری صاحبان فضایل اخلاقی و انسانی بر فاقدان آن، سخن گفته و بر آن تأکید ورزیده و اموری را به عنوان ملاک ارزش‏گذاری معرفی کرده است.

▪ تقوا:

در این باره می‏فرماید:

«یا ایها النّاس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا إنّ أکرمکم عنداللّه‏ اتقیکم انّ اللّه‏ علیم خبیر»

ای انسانها! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و در تیره‏ها و قبایل مختلف قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. همانا گرامی‏ترین شما پیش خداوند باتقواترین شماست و خدا دانا و آگاه است.(۵)

▪ علم:

در این خصوص نیز می‏فرماید:

«قل هل یستوی الّذین یعلمون و الّذین لا یعلمون»

ای پیامبر! بگو آیا آنهایی که عالمند با کسانی که فاقد علمند یکسانند؟(۶)

▪ جهاد:

در این زمینه می‏فرماید:

«لا یستوی القاعدون من المؤمنین غیر أولی الضّرر و المجاهدون فی سبیل اللّه‏ بأموالهم و أنفسهم فضّل اللّه‏ المجاهدین باموالهم و أنفسهم علی القاعدین درجة و کلاًّ وعد اللّه‏ الحسنی و فضّل اللّه‏ المجاهدین علی القاعدین أجرا عظیماٌ»

رتبه قاعدان از مؤمنان که مرض یا عذر دیگری ـ برای شرکت در جهاد ـ ندارند، با مجاهدان با مال و جان در راه خدا، یکسان نیست و خداوند این مجاهدان را بر قاعدان، یک درجه فضیلت داده و همگان را وعده نیک داده است و او مجاهدان را بر قاعدان با پاداشی بزرگ برتری داده است.(۷)

▪ سبقت در عمل به ارزشها:

در این مورد می‏فرماید: «... لا یستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قاتل أولئک أعظم درجة من الّذین انفقوا من بعد و قاتلوا و کلاًّ وعد اللّه‏ الحسنی و اللّه‏ بما تعملون خبیر.»

آن کسانی که پیش از فتح ـ مکه، در راه خدا از مال خود ـ انفاق کردند و با مشرکان به نبرد برخاستند، با دیگران یکسان نیستند. آنها از کسانی که پس از آن، انفاق و جهاد کردند، مقامی عظیم‏تر دارند و خداوند به همگان وعده احسان داده است و خدا بدانچه عمل می‏کنید آگاه است.(۸)

البته موارد دیگری هم در آیات شریفه ذکر شده و ملاک برتری شناخته شده است(۹) که به نظر می‏رسد به آنچه گفتیم برگردند.

● اهتمام به ارزشها در سیره پیامبر(ص)

از خصوصیات بارز رسول گرامی اسلام(ص)، اهتمام شدید آن حضرت، بر روی صفات و اخلاق کریمه و سجایای عالی انسانی بود، و آنچه شخص را در منظر پاک آن حضرت، بزرگ و قابل تحسین می‏نمود، تنها فضایل و اوصاف انسانی بود، بی‏آنکه در این خصوص کوچکترین توجهی به نژاد و تیره و رنگ چهره و موقعیت اجتماعی و یا اقتصادی او داشته و آن را در نظر آورده باشد.

آن حضرت با برخورد قاطع و با صلابت خود پس از فتح مکه، تمامی تفاخرهای پوچ و بی‏ارزش دوران جاهلیت را مردود و محکوم شمرد و در برابر دید سرکردگان قریش، که عمری را با همین نخوتها و فخرفروشی به یکدیگر، به سر برده بودند، همه آنها را بی‏اعتبار اعلام کرد، و تنها تقوا و بندگی خدا را ملاک برتری دانست.(۱۰)

در ذیل آیه ۱۱ سوره مجادله گفته‏اند: در جمع یاران خود، «صفّه» نشسته بودند. مکان تنگ بود و جا برای همه واردان کافی نبود. در این هنگام، عده‏ای از مجاهدان جنگ بدر، وارد

▪ کار شیطان زینت دادن و فریفتن است و با همین وسیله می‏تواند انسانهای ضعیف و بی‏مایه را در دام خود گرفتار ساخته و به ضلالت بکشاند و به فرموده قرآن، او به غیر از این، بر بشر سلطه‏ای ندارد.

شدند تا در آن جمع حضور یابند، ولی بر اثر کثرت جمعیت و ضیق مکان، جایی برای نشستن نیافتند. آنان به پیامبر گرامی صلی اللّه‏ علیه و آله سلام کرده و در برابر آن حضرت روی پای خود ایستادند. حضرت هم به خوبی پاسخ آنان را داد. سپس به دیگران رو کرده و به آنها نیز سلام گفتند. آنان هم جواب سلامشان را دادند، ولی همچنان جا برای نشستن نبود. انتظار این بود که با ورود این عزیزان مجاهد، اصحاب تکانی به خود داده و جایی برای آنان نیز باز کرده و در کنار خود بنشانند، ولی در عین حال کسی چنین کاری نکرد. رسول خدا صلی‏اللّه‏ علیه و آله بر اساس شیوه خود که از مجاهدان بدر، تجلیل و احترام می‏کرد، از این موضوع، ناراحت و متأثر شدند و لذا به مهاجران وانصاری که در جنگ بدر حاضر نبودند رو کرده و یک به یک آنها را به تعداد مجاهدان تازه وارد، از جای خود حرکت داده و این واردان پرارج را، در مکان آنان جای داد. این کار پیامبر(ص) بر کسانی که حرکت داده شدند گران آمد و در رخسارشان علامت نارضایتی ظاهر شد.

منافقان که به دنبال بهانه بودند تا چهره

▪ حکومت در جامعه اسلامی همچنان که عهده‏دار وضعیت معیشتی مردم است، مسؤول هدایت معنوی و نگهبان ارزشهای اخلاقی آنان نیز هست.

ی امام خمینی: اینجا کشور اسلام است. اینجا نه کرملین قابل این است که ذکری ازش بشود و نه کاخ سیاه؛ اینجا کشور رسول خدا(ص) است. اینجا کشور امام صادق(ع) است. اینجا پاسدارهای ما شرافت دارند بر کاخ‏نشینها! اینجا بسیجیهای ما و امت ما شرافت دارند بر تمام کاخ‏نشینهای عالم و همه کسانی که ادعای پوچ خودشان را می‏کنند و گمان می‏کنند که باید عالم پیش آنها خاضع باشند.

پیامبر(ص) را در بین مسلمانها مخدوش کنند، از این جریان سود جسته و از باب طعنه به مسلمانان می‏گفتند: شما که می‏گویید پیامبرتان بین مردم به عدالت رفتار می‏کند، این عمل ناعادلانه بوده است که کسانی را که از پیش، برای خود جا گرفته بودند تا در کنار پیامبرشان باشند، از مکان خود حرکت داده و دیگران را که پس از آن رسیده‏اند، در محل آنان بنشاند.(۱۱)

این حرکت مقدس و معنادار حضرت رسول اکرم صلی‏اللّه‏ علیه و آله گرچه در چشم ظاهربینان و منافقان، خلاف عدالت به حساب آمد و موجب اعتراض آنان گشت ولی در نظر واقع‏نگران ژرف‏اندیش، چنین عملی عدالت محض و مغز آن شمرده می‏شود. و در حقیقت این کار، خود نوعی تثبیت ارزشها و ارج گذاشتن به مقام مبارزان و تقدیر از تلاشها و مجاهدتهای کسانی است که با جهاد خود، زندگی و حیات را، برای اجتماع و حتی همان قاعدان، به ارمغان آوردند و در واقع این عمل، حق را به حق‏دار دادن است و این عین عدالت است.

● امام راحل(ره) و اهتمام به ارزشها

حضرت امام خمینی(قده) که خود تربیت‏یافته مکتب نبوی(ص) و تجسم ارزشهای اسلامی و انسانی بود، با اصرار و پافشاری و با زیباترین و بلندترین توصیف و تمجیدها به تحکیم این گونه ارزشهای پایدار و رفیع می‏پرداخت، که چند نمونه از آن ذکر می‏شود.

ایشان در مقام تثبیت برتری مؤمنان و بسیجیان مخلص بر کاخ‏نشینان می‏فرماید: «آنی که ادعا می‏کند اگر من به شوروی رفته بودم، رئیس شوروی سه مرتبه دیدن من می‏آمد، گمان می‏کند اینجا هم شوروی است! (خنده حضار) اینجا کشور اسلام است. اینجا نه کرملین قابل این است که ذکری ازش بشود و نه کاخ سیاه؛ اینجا کشور رسول خدا(ص) است. اینجا کشور امام صادق(ع) است. اینجا پاسدارهای ما شرافت دارند بر کاخ‏نشینها! اینجا بسیجیهای ما و امت ما شرافت دارند بر تمام کاخ‏نشینهای عالم و همه کسانی که ادعای پوچ خودشان را می‏کنند و گمان می‏کنند که باید عالم پیش آنها خاضع باشند ...»(۱۲)

باز آن بزرگوار در پیامی، ضمن اعلام جنگ ارزشها و ضد ارزشها، خود را رسما در صف مدافعان ارزشها قرار داده و چنین می‏نویسد: «امروز جنگ حق و باطل، جنگ فقر و غنا، جنگ استکبار و استضعاف، جنگ پابرهنه‏ها و مرفهین بی‏درد، شروع شده است و من دست و بازوی همه عزیزانی که در برابر جهان، کوله‏بار مبارزه را بر دوش گرفته‏اند و عزم جهاد در راه خدا و اعتلای عزت مسلمین را نموده‏اند می‏بوسم و سلام و درودهای خالصانه خود را به همه غنچه‏های آزادی و کمال نثار می‏کنم.»(۱۳)

▪ امام خمینی: عظمت انسان به اخلاق و رفتار و کردار اوست نه به اینکه اتومبیلش سیستم کذا باشد، نه به اینکه گارد داشته باشد، نه اینکه خدمه داشته باشد. اینها عظمت انسان نیست. اینها انسان را منحط می‏کند از آن مقامی که دارد.

▪ جامعه مدنی مورد قبول ما همچنان که رئیس‏جمهور محترم گفتند، همان چیزی است که ریشه در «مدینة‏النّبی» داشته و بر پایه آموزه‏های آن اداره می‏گردد.

و همچنین می‏فرماید: «عظمت انسان به اخلاق و رفتار و کردار اوست نه به اینکه اتومبیلش سیستم کذا باشد، نه به اینکه گارد داشته باشد، نه اینکه خدمه داشته باشد. اینها عظمت انسان نیست. اینها انسان را منحط می‏کند از آن مقامی که دارد.»(۱۴)

● جامعه غربی و جامعه اسلامی

اساسا تفاوت بین جامعه غربی با جامعه اسلامی در همین امر است، زیرا در جامعه غربی، حکومت و مسؤولان جامعه ارزش‏گذار نبوده، بلکه مهیاگر بستر مناسب برای زندگی دلخواه مردمند و فی‏المثل اگر آنها روزی خواهان آزادی جنسی و هم‏جنس‏بازی و آزادی مسکرات و فحشا و غیر آن نیز باشند دولت باید با وضع قوانین لازم، زمینه این امور را هموار ساخته و با آنان همسو شود، در حالی که حکومت در جامعه اسلامی همچنان که عهده‏دار وضعیت معیشتی مردم است، مسؤول هدایت معنوی و نگهبان ارزشهای اخلاقی

آنان نیز هست. علی علیه‏السلام در نامه جاودانه خود به مالک اشتر می‏فرماید:

«و لا یکون المحسن و المسیئی عندک بمنزلة سواء فانّ فی ذلک تزهیدا لاهل الإحسان فی الاحسان و تدریبا لاهل الاسأتة فی الاسأتُ»

شخص نیکوکار با فرد بدکار، نزد تو یکسان نباشند، زیرا چنین رفتاری موجب می‏شود تا

نیک‏روشان نسبت به طریقه خود بی‏میل، و گناهکاران نسبت به شیوه و عمل خود پایدارتر و جسورتر گردند.(۱۵)

همین دستور امیرالمؤمنین علیه‏السلام که به عنوان آئین‏نامه حکومتی به مالک اشتر صادر گردیده است، خود مهر ابطالی است بر سخن همه کسانی که دم از جامعه مدنی به شکل غربی آن می‏زنند و فکر می‏کنند این شیوه با اصول اسلامی سازگاری دارد. در حالی که جامعه مدنی مورد قبول ما همچنان که رئیس‏جمهور محترم گفتند، همان چیزی است که ریشه در «مدینة‏النّبی» داشته و بر پایه آموزه‏های آن اداره می‏گردد. و در آن شعایر و ارزشهای بلند دینی و انسانی تعظیم و پاسداری می‏شود.

۱۳ـ همان، ص۲۳۴.

۱ـ سوره بقره، آیه ۲۱۲.

۱۱ـ مجمع‏البیان، ج۹، چاپ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ص۳۷۸.

۱۴ـ همان، ج۱۳، ص۲۶۳.

۱۰ـ سیره ابن‏هشام، ج۴، ص۵۴.

۱۵ـ نهج‏البلاغة، تحقیق صبحی الصالح، ص۴۳۰.

۱۲ـ صحیفه نور، ج۲۰، ص۴۹ ـ ۵۰.

۲ـ سوره فاطر، آیه ۸.

۳ـ سوره حجر، آیه ۳۹.

۴ـ سوره ابراهیم، آیه ۲۲.

۵ـ سوره حجرات، آیه ۱۳.

۶ـ سوره زمر، آیه ۹.