خارپشت گوش بلند

خارپشت ها که به آنها جوجه تیغی هم می گویند به واسطه داشتن خارها بسیار معروف هستند و از حیوانات دوست داشتنی به ویژه در نزد کودکان به شمار می روند

خارپشت‌ها که به آنها جوجه تیغی هم می‌گویند به واسطه داشتن خارها بسیار معروف هستند و از حیوانات دوست داشتنی به ویژه در نزد کودکان به شمار می‌روند. بیشتر مردم نام جوجه تیغی یا خارپشت را برای تشی به کار می‌برند و می‌پندارند که خارپشت همان تشی است. در واقع خارپشت جانوری از راسته حشره خواران است و جثه‌ای کوچک دارد ولی تشی در راسته جوندگان طبقه بندی می‌شود و جثه‌ای بزرگ‌تر دارد و از گیاهان تغذیه می‌کند. در ایران ۴ گونه خارپشت وجود دارد که در تمامی نقاط کشور یافت می‌شود.‏

خارپشت گوش بلند با نام علمی ‏Hemiechinus auritus‏ از راسته حشره خواران ‏Insectivora‏ و خانواده خارپشت‌ها ‏Erinaceidae‏ است. این خارپشت بدنی نسبتاً کروی، اندازه‌ای کوچک و گوش‌هایی بلند دارد به طوری که به واسطه گوش‌های بلندش به آسانی قابل تشخیص است. اندازه سر و بدن ۱۲۰ تا ۲۷۰ میلی متر، دارای دمی کوچک به طول ۱۰ تا ۵۰ میلی متر و جمجمه آن نیز ۳۸ تا ۴۸ میلی متر است. گوش‌ها ۳۰ تا ۴۵ میلی متر که از خارهای ناحیه پیشانی و پاهای عقبی بلندتر هستند. موهای ریزی به رنگ کرم روشن مایل به سفید روی گوش‌ها را می‌پوشاند که درحاشیه جلویی گوش‌ها این موها بلندتر می‌شوند. پوزه‌ای کشیده و نوک تیز دارد که در انتها دارای سبیل‌های بلند به رنگ سیاه و سفید است. دست‌ها و پاهای بلندی دارند که هر کدام دارای پنج انگشت هستند. صورت، گردن، دست‌ها و پاها، پهلوها و ناحیه زیرین بدن بدون خار هستند. در واقع خارها همان موهای بدن به شمار می‌روند که سخت شده و به خار تبدیل شده‌اند و پوشش محافظتی برای حیوان به وجود آورده اند. این خارهای نازک و نوک تیز از عقب پیشانی تا بالای پهلوها و اطراف دم را می‌پوشانند. این خارها به رنگ گندمگون و دارای ۲ نوار قهوه‌ای هستند که فقط خارهای ناحیه میانی پشتی این نوارها را ندارند. طول خارها در ناحیه پشتی بدن حدود ۱۵ میل متر است. رنگ موهای ناحیه زیرین بدن، پهلوها، دم، دست‌ها و پاها سفید یا زرد مایل به قهوه‌ای و موهای روی گونه و پیشانی در قاعده سفید ولی در انتها قهوه‌ای روشن است. وزن این خارپشت از ۲۵۰ تا ۴۰۰ گرم متغیر است.‏

خارپشت گوش بلند در نواحی بیابانی، نیمه بیابانی و استپی خشک و در زیستگاه‌هایی چون بوته زارها، علفزارها، دره‌های خشک رودخانه ای، آبراهه‌ها، باغ‌ها و مزارع بیشتر دیده می‌شود. در جنگل‌ها و درختزارهای انبوه یافت نمی‌شود بلکه بیشتر در حاشیه این نواحی زندگی می‌کند. در اطراف روستاها یا حتی درون روستاها و خرابه‌ها نیز دیده شده است. از بیابان‌های گرم و نواحی کوهستانی مرتفع و سردسیر دوری می‌کنند و بیشتر نواحی را دوست دارند که معتدل و میانگین بارش سالیانه آن ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلی متر باشد. ‏

در شب فعالیت می‌کند و از اوایل غروب تا نیمه‌های شب به فعالیت می‌پردازد. گاهی در روزهایی از فصل پاییز که دمای هوا نسبتاً پایین است در طول روز دیده می‌شوند. این خارپشت همانند دیگر گونه‌های خارپشت منزوی است و به صورت انفرادی زندگی می‌کند. با سرد شدن هوا که در برخی مناطق اواسط پاییز یا اوایل زمستان است، به خواب زمستانی می‌رود و تا گرم شدن هوا و آغاز بهار در خواب زمستانی به سر می‌برد. همچنین در تابستان‌های بسیار گرم نیز به خواب تابستانی می‌رود که این حالت در نواحی جنوبی ایران دیده می‌شود. رژیم غذایی گوشتخواری و گاهی نیز گیاهخواری دارد. بیشتر از حشرات تغذیه می‌کند ولی کرم‌ها، حلزون‌ها، خزندگان کوچک مانند مارها و سوسماران، قورباغه، وزغ، پستانداران کوچکی مانند جوندگان و نوزاد آنها، تخم‌ها و جوجه پرندگان و حتی لاشه جانوران را نیز شکار می‌کند.

به میوه‌های شیرین مانند هندوانه، انگور و غیره و نیز قارچ‌ها علاقه نشان می‌دهد. در برخی منابع گزارش شده است که خارپشت گوش بلند گاهی مسافتی تا ۹ کیلومتر را در طول شب به دنبال غذا طی می‌کند. حس بویایی و شنوایی بسیار قوی دارد.‏

این خارپشت معمولاً لانه اش را خودش حفر می‌کند که شامل حفره‌ای به عمق ۶۰ تا ۱۰۰ سانتی متر در زیر زمین و اغلب در پای بوته‌ها یا درون ریشه درختان است یا این که از لانه دیگر حیوانات مانند جوندگان استفاده می‌کند. همچنین گاهی در زیر تخته سنگ‌های بزرگ، شکاف و حفره درختان یا درون کنده‌های درخت بسر می‌برد.

خارپشت ماده حدود یک سالگی بالغ می‌شود و در بهار یا تابستان بسته به شرایط محیط جفتگیری می‌کند و پس از ۳۵ تا ۴۲ روز بارداری ۲ تا ۷ نوزاد می‌زاید. خارپشت‌های تازه متولد شده دارای خارهای اندک و نرم هستند که پس از ۵ ساعت تعداد آنها دو برابر می‌شود و پس از ۲ هفته تعداد خارها به اندازه بالغ‌ها می‌رسد. نوزادها تا یک هفته از شیر مادر تغذیه می‌شوند. ‏

پرندگان شکاری مانند جغد، پلنگ، سگ، روباه، شغال و گرگ از دشمنان خارپشت گوش بلند به شمار می‌روند. این حیوان هنگام احساس خطر به صورت گلوله در می‌آید ولی کاملاً توپی شکل نمی‌شود. عمر خارپشت گوش بلند در اسارت تا ۸ سال گزارش شده است.

خارپشت گوش بلند از نظر وضعیت بقا در طبقه‌بندی «اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست» یا ‏IUCN‏ به عنوان گونه با کمترین نگرانی (دارای وضعیت بقای خوب) فهرست بندی شده است. در ایران جمعیت مطلوبی دارد و در حال حاضر هیچ خطری آن را تهدید نمی‌کند چرا که نسبت به سموم مختلف مقاوم هستند. این خارپشت اغلب در جاده‌ها توسط اتومبیل‌ها کشته می‌شوند. تخریب زیستگاه، جاده سازی و شهرسازی تنها عوامل تهدید کننده این گونه به شمار می‌روند. ‏

این گونه در ایران تاکنون در استان‌های تهران، مرکزی، قم، سمنان، خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، قزوین، زنجان، کرمانشاه، همدان، ایلام و خوزستان گزارش شده است. پراکندگی جهانی آن شامل افغانستان، چین، قبرس، مصر، یونان، ایران، عراق، قرقیزستان، لبنان، لیبی، مغولستان، پاکستان، سوریه، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان است. در مجموع دارای ۵ زیرگونه است که ۲ زیرگونه آن در ایران وجود دارد.‏

خارپشت گوش بلند را نخستین بار یک پژوهشگر آلمانی به نام ‏Samuel Gottlieb Gmelin‏ در سال ۱۷۷۰ شناسایی و معرفی کرد.‏*

مرتضی جوهری