فرا تر از زبان بومی

درباره ادبیات جنوب ایران

آن جنوبی که در داستان های صادق چوبک و رسول پرویزی از نسل اول قصه نویسان جنوب، به بار ننشست، اینک با چرخشی نوین به عرصه های درخشان و ماندگار ادبیات معاصر ایران رسیده است. در این چرخش پویا، عناصر داستانی، تازه و جاندار شده است؛ به گونه یی که فضای وهم انگیز بعضی از آثار و سود بردن از باورها و سنت های ولایتگرایانه، با دریافت ویژگی های فرهنگی خود، ابعاد تازه یی را پیش روی خواننده امروزی قرار داده است. به همین منظور طیف گسترده و قابل باور این گونه ادبیات را در مکتب جنوب ایران می توان جست وجو کرد. به مراتب مراودات تجاری و فرهنگی از طریق دریا، چه در ادوار قدیم و چه جدید، هرکدام با رویکردی درخور زمانه خود، چهره فرهنگی این مناطق، از خوزستان گرفته تا بوشهر را دچار دگرگونی های عمده فرهنگی کرده است.

این رخداد فرهنگی در واقع رنسانس ادبیات جنوب ایران را رقم زد. در دهه چهل، که آن را دوره طلایی ادبیات ایران خوانده اند، ادبیات جنوب نیز سهم عمده یی دارد. در آبادان، که مرکز تلاش و کوشش گروهی از نویسندگان جوان نظیر نجف دریابندی، احمد محمود، ناصر تقوایی، ناصر موذن، پرویز زاهدی، نسیم خاکسار، عدنان غریفی، علیمراد فدایی نیا و پرویز مسجدی بود، ادبیات رویکرد مدرنیستی خود را دنبال کرد. گذشته از این، حضور محمدعلی صفریان، صفدر تقی زاده و نجف دریابندری در عرصه ترجمه آثار مدرن ادبیات جهان و چاپ آن آثار در نشریه (ج?نگ هنر و ادبیات جنوب) این جنبش ادبی را به سمت و سوی نهادینه کردن تفکری پویا و نوین و جست وجو در عرصه کشف زبانی نو و ساختاری بدیع کشاند.

بهره وری از باورهای مردمی و شناخت ریشه های فولکلوریک و اسطوره های جنوب، زمینه ساز ادبیاتی واقع گرا، فرمالیسم و پیشرو شد. از این طریق بود که نویسنده های جوان جنوبی با خواندن ترجمه هایی از ویلیام فاکنر، ارنست همینگوی، جان اشتاین بک، ارسکین کالدول و چخوف، گونه های مختلف ادبی را تجربه کردند. بعد از انقلاب با پراکندگی بعضی از نویسندگان و مهاجرت آنها به خارج از کشور و همچنین با آغاز جنگ ایران و عراق، هسته مرکزی این جنبش ادبی دچار آسیب دیدگی شد و این بار از آن شکوه ادبی چیزی برجای نماند. اما در بوشهر به دلیل برخورداری از هویت تاریخی و فرهنگی غنی، ادبیات زیر سایه قلم پرتوان و تاثیرگذار صادق چوبک و رسول پرویزی باورپذیری این فرهنگ پوینده را به اثبات رساند. دهه ۴۰ با حضور کسانی همچون منوچهر آتشی و علی باباچاهی، ادبیات سمت و سویی یافت که احمد شاملو در مجله ? خوشه? بوشهر را ستاد کار و کوشش نامید. علی باباچاهی با مجله محلی ادبی هفتگی ? تکاپو? نیز زمینه ساز کشف نویسندگان جوانی همچون احمد آرام، منیرو روانی پور و... شد که آثار اولیه خود را در آن مجله به چاپ رساندند.

از آنجایی که مردم بوشهر از تاریخ صد ساله در صنعت چاپ و مطبوعات برخوردارند و به گفته استاد محیط طباطبایی که در کتاب ? تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران? نقل می کند؛ مردم کناره های جنوب ایران نخستین بار با روزنامه ?مرآت الاحوال? که توسط فردی هندی تبار به نام ?راماهومان روی? از سال ۱۲۳۶ ه. ق، برابر با ۱۸۲۰ میلادی، آشنا شدند. بنا به نوشته ?ر.وادالا? نویسنده کتاب ?خلیج فارس در عصر استعمار? در آن زمان یکی از اقلام وارداتی از لندن و هندوستان به بوشهر انواع و اقسام کتب و نشریات انگلیسی زبانی بود که بین نخبگان و فرهیختگان بوشهری پخش می شد. گذشته از اینها روزنامه هایی که در بیداری مردم نقش مهمی را ایفا می کرد نظیر ?حبل المتین?، ?کاوه? و ? جارچی ملت? و... از سایر نقاط ایران به بوشهر می رسید. به همین دلیل پژوهشگران اشاره می کنند که در عهد صفویه ( ۱۱۹۸ هـ. ق/ ۱۷۸۴ م) اولین دستگاه چاپ وارد بوشهر می شود. اما به طور رسمی در سال (۱۳۱۹ هـ. ق/ ۱۹۰۰ م) نخستین چاپخانه سنگی در بوشهر با نام ?چاپخانه مظفری? کار خود را آغاز می کند. اولین کتاب داستان علمی/ تخیلی به نام ?بیست هزار فرسنگ سیاحت تحت البحر? نوشته ? ژول ورن? با ترجمه ?میرزا یوسف خان اعتصام الملک آشتیانی? در این چاپخانه به چاپ می رسد. در همین چاپخانه مجله فکاهی ?طلوع? به سردبیری ?عبدالحمیدخان ثقفی? نیز منتشر شده است. و همه اینها زمینه ساز برآمدن فرهنگی نوپا در این شهر شد.

در چشم انداز تاریخ ادبیات بوشهر افرادی نظیر ?محمدحسین رکن زاده آدمیت? با رمان ?دلیران تنگستان ? (۱۳۱۰) سعی می کند یک جنبش سنتی و ملی گرا و ضداستعمار را در قالب رمانی تاریخی بیان کند. رسول پرویزی (۱۳۵۶- ۱۲۹۸) با چاپ نخستین مقالات و داستان های خود، که به قول دکتر ناتل خانلری؛ ?پ?ر از طنز و ظرافت و باریک بینی بود? در روزنامه ?ایران ما? و ?سخن? فعالیت ادبی خود را آغاز کرد. پس از آن و با تلاش و تشویق خانلری، رسول پرویزی داستان های خود را در دو کتاب؛ ?شلوارهای وصله دار? و ?لولی سرمست? به چاپ می رساند. رسول پرویزی با همین دو کتاب توانست موقعیت خود را به عنوان نویسنده یی طنزپرداز به ثبت برساند. اگر پرویزی سیاست را پیشه نکرده بود اینک آثار فراوانی از او به جا مانده بود؛ اما حیف که از آن به بعد داستان های خود را به شکلی شفاهی در مجالس دوستان نقل می کرد و دیگر رغبتی به چاپ آنها نشان نمی داد. صادق چوبک (۱۲۹۵ بوشهر - ۱۳۷۷ برکلی) با اتکا به زبان مردم کوچه و بازار و تسلط به زبان محاوره یی قشر فرودست، بعد از صادق هدایت، نخستین کسی است که داستان کوتاه را متحول کرد و آن را به عنوان ژانری نوین و پویا به عرصه ادبیات معاصر کشاند. چوبک با چاپ رمان گرانسنگ ?سنگ صبور?؛ اثری با ساختاری مستحکم و مدرن، ثابت کرد که توانایی آن را داشت تا در عصر خود، با نگاهی پویا و پیشرو ادبیات معاصر را از توقف باز دارد. اگر از هدایت داستان بلند ?بوف کور? جاویدان می ماند، چوبک نیز با رمان ?سنگ صبور?، به عنوان اثری شاخص، راه های رسیدن به ژانر نوشتاری مدرن را هموار کرد.

نسل جدیدی که اینک از بطن جامعه جنوب برآمده، اما با نگاهی متمایل به رئالیسم جادویی و ادبیاتی ذهن گرا و با توجه به ضرباهنگ زبان موسیقایی جنوب، کوشش دارند، برخلاف نویسندگان پیشین خود، با گذر از افسانه ها، باورها و اسطوره های برجای مانده، ادبیات معاصر جنوب را به سمت و سویی ببرند تا با نگرش های ذهنی و وهم انگیز خود، به ادبیات دیارگرا، قدرت و توانایی بیشتری بخشند. بدین سان، از زاویه یی دیگر، در این روند دیده شده است که بعضی از آثار بومی گرا به گونه یی افراطی از آداب و سنن سود برده اند و گاه افسانه ها، اسطوره ها و باورها را، در حد آن چیزی که نقل قول مردمان است و نه بیشتر، به مصرف رسانده اند. به همین دلیل بعضی از آثار بومی، فضای داستان را فدای بومی گرایی کرده و نتوانسته اند فرا تر از زبان بومی، زبان داستان را از مرزهای یکسونگرانه عبور دهند. معهذا در آثار بعضی از نویسندگان جنوبی، با به پایان رسیدن متل ها، افسانه ها و باورهای مردمی، توقف زبان و پویایی نگاه رازآمیز در ادبیات اقلیمی، قدرت ساختاری و خلاقیت های ذاتی، جای خود را به ادبیات توریستی می دهد. این گونه ادبیات نشاط سطحی واژگان بومی را تعمیم می بخشد بدون آنکه پشت واژگان دیده شود.

در آثار محمدرضا صفدری، احمد آرام و تا حدودی منیرو روانی پور، کوشش شده است شکل ویژه ادبیات دیارگرا در رسیدن به کشف زبانی تازه و فضایی مدرنیستی، ژانر تاثیرپذیری را در این راستا رقم زنند.

احمد آرام