رمضانا تو بهترین ماهی

دیوان حافظ شاعر پارسی از برکت ماه رمضان بی بهره نبوده است حافظ در دیوان خود ۵ بار واژه «روزه» ۳ بار «رمضان», ۲ بار «صیام» و یک بار «روزه دار» را به کار برده است

دیوان حافظ شاعر پارسی از برکت ماه رمضان بی بهره نبوده است. حافظ در دیوان خود ۵ بار واژه «روزه» ۳ بار «رمضان»، ۲ بار «صیام» و یک بار «روزه دار» را به کار برده است. کاربرد این مضمون تقریبا در تمامی غزلها یکسان است و شاعر در بیشتر آنها به آمدن ماه رمضان و بر چیدن جام می یا دیده شدن هلال عید و در دادن جام و قدح اشاره کرده است. یکی از معانی روزه این است که روزه در اصطلاح، قطع التفات را گویند. «روزه جوانمردان طریقت به زبان اهل معرفت بشنو و ثمره سرانجام آن بدان، چنان که تو تن را به روزه داری، و از طعام و آب باز داری، ایشان دل را به روزه دارند و از جمله مخلوقات باز دارند تو از بامداد تا شبانگاه روزه داری، ایشان از اول عمر تا به آخر روزه دارند، و روزه و عید خواجه حافظ نیز جز ازین مقوله نمی تواند باشد، در ذیل به شواهدی از دیوان حافظ اشاره می شود:

روزه یک سو شد و عید آمد و دلها برخاست

می زخمخانه به جوش آمد و می باید خواست

توبه زهدفروشان گران جان بگذشت

وقت رند و طرب کردن رندان پیداست

(حافظ)

بیا که ترک فلان خوان روزه غارت کرد

هلال عید به دور قدح اشارت کرد

ثواب روزه و حج قبول آن کس برد

که خاک میکده عشق را زیارت کرد...

(حافظ)

ساقی بیار باده که ماه صیام رفت

در ده قدح که موسم ناموس و نام رفت

وقت عزیز رفت بیا تا قضا کنیم

عمری که بی حضور صراحی و جام رفت

در تاب توبه چند توان سوخت همچون عود

می ده که عمر در سر سودای خام رفت

(حافظ)

باز ای و دل تنگ مرا مونس جان باش

وین سوخته را محرم اسرار نهان باش

زان باده که در میکده عشق فروشند

ما را دو سه ساغر بده و گو رمضان باش...

(حافظ)

درغیاث اللغات درتوصیف ماه مبارک رمضان آمده است:ماه نهم از ماه های قمری بین شعبان و شوال و رمضان سنگ گرم است و از سنگ گرم پای روندگان می سوزد و شاید که به وقت وضع این اسم ماه صیام در شدت گرما باشد و یا ماخوذ است از «رمض» که به معنی سوختن است.

ماه صیام گناهان را می سوزاند و معنی «رمض» سوخته شدن پای از گرمی زمین است، چون ماه صیام موجب سوختگی و تکلیف نفس است.

ماه رمضان المبارک که به «شهر الله» نیز معروف است، ازاین نظرها که تنها ماهی است که نام آن در قرآن کریم ذکر شده است، از فضیلتی بس والا برخوردار است:

شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن (قرآن کریم-سوره بقره- آیه ۱۸۲)

نزول قرآن مجید دراین ماه مبارک و شب لیله القدر و ماه روزه داری سلوک روحی مسلمانان و... از دیگر ویژگی های ارزنده این ماه مبارک است.

درباره ماه مبارک رمضان احادیث و روایات بسیاری به ما رسیده است و کتاب های فراوانی نیز در فضائل این ماه به رشته تحریر درآمده است. لیکن در این مجال از زاویه ای دیگر به این ماه مبارک خواهیم نگریست که جهانی دیگر است و از حلاوتی دیگر برخوردار و آن همانا انعکاس این ماه شریف در آینه زلال ادبیات است که تجلی گاه عالی ترین جلوه های فرهنگ و معارف اسلامی است.

نخستین نکته در این باب این که به تحقیق درادبیات هیچ یک از ملل جهان، ماهی تا به این اندازه در قلمرو ادبیات وارد نشده ومورد ارادت و ستایش سخن سرایان و ادبا قرار نگرفته است.

در«ادبیات فارسی» همواره ماه رمضان و ماه محرم الحرام مورد توجه سخنوران چیره دست، خصوصا شاعران شیعی مذهب قرارداشته است. اگر ماه محرم به خاطر حماسه بزرگ عاشورای حسینی نظر شاعران متعهد و ستم خیز را که عاشقانه به ساحت مقدس حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) عشق می ورزند را برانگیخته، ماه رمضان با آمیزه ای بسیار متنوع، همواره نظرسخن سرایان را به خویش جلب نموده است.

از آنجا که درگستره ادب پارسی از ماه مبارک رمضان سخن بسیارگفته شده است، پس به اجمال از هر شاعری به بیتی دراین مضمون اکتفا خواهیم کرد .

شاه نعمت الله ولی:

رمضان آمد و روان بگذشت

بود ماهی به یک زمان بگذشت

شب قدری به عارفان بنمود

این معانی از آن بیان بگذشت...

حکیم خاقانی شروانی:

جاهش ز دهر چون مه عید از صف نجوم

ذاتش زخلق چون شب قدر از مه صیام

سوزنی سمرقندی:

گر درمه صیام شود خوانده این مدیح

بر تو بخیر باد مدیح و مه صیام

نزاری قهستانی:

خجسته باد و مبارک قدوم ماه صیام

بر اولیا و احبای شهریار انام

عباس خوش عمل:

رمضانا تو بهترین ماهی

چون که ماه ضیافت اللهی

خوش عمل هر که بود در رمضان

ترک منکر نمود در رمضان

شیخ اجل سعدی شیرازی:

کسان که در رمضان چنگ می شکستندی

نسیم گل بشنیدند و توبه بشکستند

شاطر عباس صبوحی:

روزه دارم من و افطارم از آن لعل لب است

آری افطار رطب در رمضان مستحب است

حسن ختام این مقال را به قطعه ای از دیوان شهریار اختصاص می دهیم با عنوان «هدیه روزه داران»:

حکمت روزه داشتن بگذار باز هم گفته و شنیده شود

صبرت آموزد و تسلط نفس و ز تو شیطان تو رمیده شود

هر که صبرش ستون ایمان بود پشت شیطان ازو خمیده شود

عرفان سر کشیده گوش به زنگ کز شب غره ماه دیده شود

آفتاب ریاضتی که ازو میوه معرفت رسیده شود

عطش روزه می بریم آرزو کو به دندان جگر جویده شود

چه جلایی دهد به جوهر روح کادمی صافی و چکیده شود

بذل افطاری سفره عدلی است که در آفاق گستریده شود

فقر بر چیده دار از خوانی که به پای فقیر چیده شود

شب قدرش هزار ماه خداست گوش کن نکته پروریده شود

از یکی میوه عمل که درو کشته شد سی هزار چیده شود

گر تکانی خوری در آن یک شب نخل عمر از گنه تکیده شود

چه گذاری به راه تو به کز و پیچ و خم ها میان بریده شود

مفت مفروش کز بهای شبی عمرها باز پس خریده شود

روز مهلت گذشت و بر سر کوه پرتوی مانده تا پریده شود

تا دمی مانده سر بر آر از خواب ور نه صور خدا دمیده شود

در جهنم ندامتی است کزو دست و لب ها همه گزیده شود

مزه تشنگی و گرسنگی گر به کام فرو چشیده شود

به خدا تا گرسنه ای نالید تسمه از گرده ها کشیده شود

(دیوان شهریار)

محمد طالبی