پاکت های سیگار و برچسب های هشدار

گفتگو با دکتر آرش نیک خلق درباره تصویرهای نوظهور روی پاکت های سیگار

این روزها سیگاری‌ها هنگام خرید سیگار با برچسب‌های بهداشتی سیگار مواجه می‌شوند. این طرح که به عنوان یکی از موارد اجرایی مجموعه قوانین کنوانسیون بین‌المللی از سال‌های گذشته مورد توجه دست‌اندرکاران حوزه ضد دخانیات بوده است بعد از تاخیری چند ساله از اواخر سال گذشته به طور ملموس در کشور اجرایی شده و بر طبق این طرح نیمی از سطح دوطرف بسته‌های سیگار مصرفی در کشور باید دارای برچسب هشدار تصویری باشد و این تصویر هر شش ماه یک‌بار قرار است که با تصویری جدید جابه‌جا شود. دکتر آرش نیک‌خلق درباره این طرح می‌گوید: « این طرح نیز مانند همه طرح‌های گذشته به دلیل اینکه ما در مساله دخانیات دچار یک پارادوکس قانونی هستیم، گرفتاری‌های خودش را به دنبال دارد؛ چرا که از طرفی دخانیات تنها ماده اعتیادآور است که در دنیا تحت حمایت قانون قرار داشته و دولت‌ها در تولید و انحصار واردات و صادرات آن دخالت داشته‌اند و از طرف دیگر خود همین دولت‌ها موظفند برای حفظ سلامت مردم‌شان قوانینی را وضع و اجرا کنند.» با وی در همین خصوص به گفتگو نشسته‌ایم...

▪ به نظر شما برچسب‌های هشدار تا چه حد می‌تواند در روند کاهش مصرف تاثیرگذار باشد؟

ـ برپایه مطالعات و اقدامات مشابه در دیگر کشورها انتظار ۵ تا ۱۰ درصد کاهش تقاضا و حتی بیشتر دور از دسترس به نظر نمی‌رسد ولی مسایل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و منطقه‌ای که در کشور ما ملموس است موجب تردیدهایی در اجرای بهینه آن شده است؛ مواردی مانند فروش سیگارهای بدون برچسب به‌طور موازی با نوع برچسب‌دار، ایجاد باورهای خرافی غلط در جامعه سیگاری مبنی بر اینکه این سیگارها از توتون‌های نامرغوب درست شده و فروش سیگار به‌صورت نخی و فقدان تبلیغات سلامت محور مناسب در رسانه‌های فراگیر. به اعتقاد من اگر این طرح بدون تغییرات لازم به همین صورت بخواهد سیر خود را طی کند در آینده‌ای نه چندان دور شاهد افزایش سیگارهای بدون برچسب قاچاق و در خوشبینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها تغییر در الگوی مصرف و نه کاهش مصرف خواهیم بود، به طوری که بر اساس مشاهدات هم اکنون شاهد افزایش کاذب و تمایل به مصرف افراد سیگاری به سیگارهای بدون برچسب و دیگر انواع دخانیات هستیم و سیگارهای بدون برچسب با قیمتی بین ۵۰ تا ۱۵۰ تومان گران‌تر از نوع بدون برچسب آن خرید و فروش می‌شود. علاوه بر این، براساس اطلاعات فروشنده‌های خرده پای سیگار روند فروش سیگار نخی در چند ماه گذشته افزایش یافته است.

▪ میزان اطلاع‌رسانی این طرح در سطح جامعه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ـ ما بعد از چند ماه از اجرای این طرح تنها شاهد ارایه اخبار و گزارشات رسانه‌ای، در این‌باره بوده‌ایم و برخورد رسانه‌ای در حد و حدود یک اقدام ملی سلامت جو با این موضوع نشده است. زیرا تبلیغات سلامت محور در کشور ما رنگ و رویی ندارد و علت آن نیز عدم همکاری بین بخشی و نیز مشکلات اقتصادی است. در این زمینه نیز اگر رسانه ملی به عنوان یک متولی و نه مجری وارد عمل می‌شد ما در شروع طرحی به این مهمی شاهد به وجود آمدن مواردی مانند باورهای غلط بوجود آمده نبودیم و در ضمن از همکاری مردم نیز به طور فعال‌تری برخوردار می‌شدیم، چرا که یکی از اهداف تبلیغات سلامت محور ضد دخانیات ایجاد انگیزه و آگاهی در مردم، چه سیگاری و چه غیر سیگاری است و ما باید بتوانیم با فرهنگ‌سازی، مردم را در مسیر اجرای قانون قرار دهیم وگرنه اهرم‌های قانونی نه تنها کاملا تاثیرگذار نیست بلکه می‌تواند مسایل جدید و غیر قابل پیش‌بینی و گاهی غیرقابل حل را پدید آورد و نظام سلامت را با درگیرکردن خود دچار فرسودگی و ناکارآمدی کند.

▪ آیا در ایران و دیگر نقاط دنیا تحقیقاتی در زمینه ارزیابی آثار این برچسب‌گذاری روی پاکت‌های سیگار انجام گرفته؟

ـ این ارزیابی‌ها اکثرا در کشورهایی صورت گرفته که با فضای اجتماعی‌اقتصادی و فرهنگی ما اختلاف دارند و اکثر گزارش‌ها و استنادهای موجود براساس ارزیابی آنان صورت گرفته. شاید این قضیه به این دلیل باشد که مراکز تحقیقی ما اکثرا در فضای مجازی به کار بررسی تحقیق می‌پردازند و کمتر تمایل دارند که در متن جامعه به پژوهش و پرس‌وجو مشغول باشند که این مساله را باید از عیوب لاجرم دنیای الکترونیک دانست که تعاملات سلامت محور اجتماعی را کمرنگ کرده و باعث فقدان امکان بهره‌وری از اطلاعات بومی و به روز می‌گردد.

▪ با این شرایط روند اجرای طرح در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ـ پیش از هر چیز باید این نکته را یادآوری کنم که اجرای این طرح با توجه به شرایط موجود واقعا کار بزرگ و قابل تقدیری است. اما برای خود من این سوال مطرح است که برای انتخاب عکس حاضر تا چه حدکار کارشناسی شده و آیا این عکس که اقتباس از یک نمونه ارایه شده بین‌المللی است تا چه حد اصالت تصویر اصلی را حفظ کرده و به یک تصویر واقعی و تاثیرگذار آنچنان که در نمونه کشورهای دیگر می‌بینیم نزدیک است. همچنین تعداد اندک عکس‌های به کار رفته در یک مقطع زمانی (تنها یک عکس) و فاصله طولانی تعویض عکس‌ها مورد سوال است. مسوولان طرح باید خود را جای افراد مختلف در جامعه گذارده و تاثیر پذیری‌های متفاوت رده‌های سنی و جنسی مختلف را به طور جدی در نظر بگیرند.

برای مثال آیا تاثیری که تصویر پوست چروکیده ناشی از مصرف دخانیات در یک خانم جوان دارد در مقایسه با یک مرد میانسال یکسان است؟

▪ پیشنهاد جدیدی برای این طرح بهداشتی ملی دارید؟

ـ همان‌طور که بیان شد، تنوع در تعداد عکس‌ها، به کار گیری جملات تاثیرگذار منطبق بر جامعه در کنار تصاویر، توجه به کیفیت تصاویر یعنی به جای استفاده از تصاویر در حد نقاشی از عکس‌های واقعی استفاده شود (مقایسه تصویر روی بسته‌های موجود در کشور با تصویری که این طرح از آن اقتباس شده)، همچنین توجه به خود نخ سیگار برای ارایه یک طرح تاثیرگذار روی آن (چرا که بسیاری از سیگاری‌های ما به‌خصوص نوجوانان به عنوان گروه اصلی هدف اصلا جعبه‌ای مشاهده نمی‌کنند که تحت تاثیر برچسب آن قرار بگیرند) و به عنوان قدم‌های بعدی متفاوت بودن برچسب‌ها در دوطرف پاکت و نیز توجهی کارشناسی به چهار سطح خالی باقی مانده (چرا که یکی از فواید این تصاویر خودداری فروشندگان از در معرض دید قرار گرفتن عکس‌ها در ویترین و در معرض دید است).

▪ حرف آخر؟

ـ باید متذکر شد که همواره بر سر دخانیات سایه اقتصاد سنگینی می‌کند شما اگر توجهی بسیارساده به تعداد افرادی در جامعه که از فروش دخانیات کسب درآمد می‌کنند، از مغازه‌های خواربار فروشی مجاز و غیر مجاز در توزیع دخانیات گرفته تا اغذیه‌فروشی‌ها، دکه‌های روزنامه و... همه و همه موانع نامریی پیشرفت طرح‌های مبارزه با دخانیات می‌باشند و از طرف دیگر مشکل همکاری بین بخشی و عدم به کارگیری مالیات حاصل از فروش دخانیات به‌طور کارشناسانه و در مسیر خود همگی باعث می‌شود که مبارزه با دخانیات نه تنها در کشور ما بلکه در دهکده جهانی با مشکل و تناقض مواجه شود.

دکتر مجید سلطانی