گفت وگو با اساتید و کارشناسان رسانه ای درباره روزنامه نگاری آنلاین

مجموعه گفت وگو با اساتید و کارشناسان رسانه ای درباره روزنامه نگاری آنلاین علی اصغر کیا, سعیدرضا عاملی, علی اصغر محکی, بیژن نفیسی, محمدمهدی فرقانی, حمید ضیایی پرور, حسن نمک دوست تهرانی, علی گرانمایه پور

در عصر ارتباطات نمی‌توان اینترنت را بدون روزنامه‌نگاری و یا روزنامه‌نگاری امروز را بدون اینترنت تصور کرد؛ بی‌شک، در دنیای رسانه‌یی امروز، این ‌دو موضوع مانند روزنامه‌نگاری و صنعت چاپ، روزنامه‌نگاری و عکاسی، روزنامه‌نگاری و رادیو و تلویزیون با هم معنا می‌شوند.

به گفته‌ی تحلیلگران، پیدایش روزنامه‌نگاری آنلاین یا دیجیتالی از دهه‌ی ۱۹۹۰ در آمریکا و سپس اروپا، حوزه‌ی روزنامه‌نگاری را به دلیل ارایه‌ی خدمات آنلاین، از ابعاد مختلف تحت‌الشعاع خود قرار داد، به‌گونه‌ای که امروز به مدد امکاناتی که خبرگزاری‌ها در اختیار مخاطبان قرار داده‌اند، آن‌ها، حتی وقتی مشغول چت کردن با دوستان و یا چک کردن ایمیل‌شان هستند نیز می‌توانند همزمان، تازه‌ترین خبرها را دریافت و مشاهده کنند؛ بنابراین آنلاین بودن، علاوه بر فراهم کردن امکان تولید در هر لحظه، این امکان را هم در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد که به‌طور اختصاصی، با تعریف علایق خود،‌ به اطلاعات مورد نظرشان دست یابند.

● روزنامه‌نگاری آنلاین کشور، مراحل مقدماتی خود را طی می‌کند

▪ علی‌اصغر کیا - مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی - در این باره معتقد است: روزنامه‌نگاری آنلاین کشور، در حال حاضر مراحل مقدماتی خود را طی می‌کند که با آموزش مهارت‌های خاص و تربیت متخصصان می‌تواند به توسعه‌ی بیش‌تری نیز دست یابد.

وی با تاکید بر این که روزنامه‌نگاری الکترونیکی یا سایبر، مفهوم جدیدی است که در حوزه‌ی تکنولوژی‌های ارتباطی کاربرد بیش‌تری دارد، اظهار کرد: روزنامه‌نگاری آنلاین، شکل جدیدی از روزنامه‌نگاری است که سرعت، کیفیت و انتقال اخبار و اطلاع رسانی در آن با روزنامه‌های چاپی کاملا متفاوت است. بستر اصلی این نوع از روزنامه‌نگاری، اینترنت و دسترسی به این شبکه‌ی جهانی است.

او با اشاره به اینکه سرعت بالای انتشار اخبار و اطلاعات، از شباهت‌های مهم خبرگزاری‌ها و روزنامه‌های آنلاین است، تصریح کرد: خبرگزاری‌ها با تغییر ساختار، نحوه‌ی گزینش و دورازه بانی خبر و نیز طراحی برنامه‌های مختلف سعی کرده‌اند به سرعت و صحت انتقال اطلاعات درست مانند روزنامه‌های آنلاین توجه کنند.

او درباره‌ی وبلاگ‌ها نیز گفت: عملکرد ‌آن‌ها کاملا متفاوت از روزنامه‌های آنلاین است و اغلب به شکل خاطره‌نویسی شخصی بوده و تایید صحت اخبار منتشره در آن‌ها نیز همیشه قابل انجام نیست، ضمن اینکه نوع نگارش این حوزه نیز، با روزنامه‌نگاری آنلاین تفاوت زیادی دارد.

● یافته‌ها و پیش‌فرض‌های دانش ژورنالیسم، پاسخگوی نیازهای روزنامه‌نگاری آنلاین نیست

▪ سعیدرضا عاملی - دانشیار ‌گروه ارتباطات دانشگاه تهران - نیز در این باره می‌گوید: یافته‌ها و پیش‌فرض‌های دانش ژورنالیسم، پاسخگوی نیازهای امروز روزنامه‌نگاری آنلاین نیست و تعامل همزمان و پیوسته با مخاطب و ارزش‌گذاری بر او، اصلی‌ترین تفاوت این حوزه و روزنامه‌نگاری سنتی است که در آن، قدرت مخاطب به حداکثر ‌رسیده و فاصله‌ی بین اتفاق واقعیت و روایت آن به کمترین حد خود می‌رسد.

او با تاکید بر اینکه روزنامه‌نگاری سنتی برای رسیدن به روزنامه‌نگاری آنلاین، از پنج مرحله‌ گذر کرده است، اظهار کرد: انتقال روزنامه‌نگاری فیزیکی به مجازی، انتقال روزنامه‌نگاری مرکزی به غیر مرکزی، انتقال روزنامه‌نگاری آنالوگ به دیجیتال، انتقال روزنامه‌نگاری متنی و تک رسانه‌یی به چند متنی و چندرسانه‌یی و هم‌چنین انتقال روزنامه‌نگاری پیوسته به روزنامه‌نگاری هایپرتکست، مراحل انتقال و گذار از روزنامه‌نگاری سنتی به روزنامه‌نگاری آنلاین به حساب می‌آیند.

وی با اشاره به اینکه روزنامه‌نگاری آنلاین و سنتی، در سه قلمرو ظرفیت تولید، تعامل با مخاطب و تفاوت عامل زمان و مکان در تولید مطلب، با هم قابل مقایسه هستند، افزود: ژورنالیسم آنلاین، منطق ارتباطی بازنمایی واقعیت و خود واقعیت را تغییر می‌دهد و جهان واقعی‌تری را در عرصه‌ی بازنمایی رسانه‌یی منعکس می کند.

● روزنامه‌های آنلاین داخلی هنوز با نقطه‌ی مطلوب فاصله دارند

▪ اما علی‌اصغر محکی - سردبیر روزنامه‌ی همشهری - هم دراین باره معتقد است: روزنامه‌نگاری آنلاین، نوعی روزنامه‌نگاری مبتنی بر انقلاب دیجیتالی است که از محیط وب، به عنوان ابزاری برای گزارش و انتشار خبر استفاده می‌کند، ضمن اینکه در مقایسه با سایر ژانرهای روزنامه نگاری، جدیدتر و به فن‌آوری‌های جدید ارتباطی و اطلاع‌رسانی نیز به شدت وابسته است.

وی با تاکید براین که صاحبنظران، تعاریف متفاوتی برای روزنامه‌نگاری آنلاین ارایه کرده‌اند که در این میان، برخی آن را با روزنامه‌نگاری سایبر مترادف دانسته‌اند، اظهار کرد:‌ اسکن صفحات نسخ چاپی، ارایه‌ی دیدگاه‌ها و نظرات گروه‌های مختلف در قالب خبر، مصاحبه، گزارش و غیره فارغ از ساختار رسمی موسسات مطبوعاتی (البته بدون داشتن نسخه‌ی چاپی) و قرار دادن آن‌ها بر روی اینترنت، همچنین ارایه‌ی نسخه‌هایی متفاوت از نسخه‌های چاپی بر روی اینترنت با امکاناتی از قبیل جست‌وجوی واژه به واژه‌ی اینترنتی، گرافیک متفاوت و غیره از جمله‌ی انواع مختلف روزنامه‌نگاری آنلاین هستند.

او افزود: روزنامه‌نگاری آنلاین یا سایبر، فرآیندی است که بر اساس آن، اخبار و اطلاعات از منابع اینترنتی جمع‌آوری شده، در یک فضای سایبر پردازش، سپس در محیط گرافیک آنلاین وارد و منتشر می‌شود که این نوع از روزنامه‌نگاری در کشور ما، هم‌چنان با نقطه‌ی مطلوب خود فاصله دارد.

این مدرس ارتباطات تصریح کرد: خبرگزاری‌های داخلی کشور نیز در حال حاضر، با توجه به استفاده از محیط وب در جمع‌آوری، پردازش و انتشار اطلاعات، عملکردی شبیه روزنامه‌نگاری سایبر پیدا کرده‌اند، ضمن این که وبلاگ‌ها نیز گونه‌ای از همین نوع روزنامه‌نگاری، یعنی روزنامه‌نگاری آنلاین و سایبر محسوب می‌شوند که البته ساختار رسمی و نهادی نداشته و شخصی هستند.

● دیدگاه خاصی در حوزه‌ی روزنامه‌نگاری آنلاین در کشور وجود ندارد

▪ بیژن نفیسی - مدرس ارتباطات - نیز در این باره می‌گوید: دیدگاه و حتی برنامه‌ی دانشگاهی خاصی در حوزه‌ی روزنامه‌نگاری آنلاین در کشور وجود ندارد و فعالان این حوزه، ضمن داشتن دانش روزنامه‌نگاری که خمیرمایه‌ی اصلی این نوع روزنامه‌نگاری است، بیش‌تر بر اساس تجربه عمل می‌کنند.

او با تاکید بر اینکه روزنامه‌نگاری آنلاین، یک روزنامه‌نگاری باز است که در هر لحظه می‌توان به آن دسترسی داشت و محتوایش را تغییر داد، اظهار کرد: شیوه‌ی مورد استفاده در روزنامه‌های آنلاین، با روش موجود در سایت‌های خبری شباهت زیادی دارد، اما در این نوع روزنامه‌نگاری،‌ اولویت اول با مطالعه‌ی تحصیلی است، در حالی که در وب‌سایت‌های خبری، ‌بیش‌تر نگاهی خبری حاکم است.

وی افزود: در روزنامه‌نگاری آنلاین از هر جایی می‌توان خبر تولید و ارایه کرد و از هر کجای دیگری نیز می‌توان آن را مصرف کرد و از آنجا که طبق پیش‌بینی برخی نظریه‌پردازان، آینده روزنامه‌نگاری جهان، به دست روزنامه‌های آنلاین خواهد بود، روزنامه‌های چاپی نیز باید به تدریج به سمت این نوع از روزنامه نگاری حرکت کنند. البته با وجود این نظریه‌پردازی‌ها، هنوز هم روزنامه‌های چاپی، کارایی خود در جوامع از دست نداده‌اند.

وی خاطر نشان کرد: گرچه در حال حاضر روزنامه‌نگاران فعال در حوزه‌ی آنلاین، کمتر خود را با مسایل فنی درگیر می‌کنند و این امر بیش‌تر به عهده‌ی متخصصان است، اما همراه با رشد این نوع از روزنامه نگاری در کشور، روزنامه‌نگاران هم باید با پیشرفت‌های روز محیط سایبر آشنا شوند و سعی کنند امکانات موجود در این حوزه از قبیل نرم‌افزارهای کمک کننده به صحفه آرایی مناسب‌تر، صوت و تصویر، دسترسی به عکس‌های متعدد و لینک دادن به منابع دیگر برای کامل کردن خبرشان و به بیان دیگر امکانات چندرسانه‌یی استفاده کنند که این امکانات در روزنامه‌های چاپی به دلیل محدودیت زمان و مکان قابل اجرا نیست، ضمن اینکه همین امور جذابیت بیش‌تر روزنامه‌های آنلاین را باعث شده است.

● وجود روزنامه‌های آنلاین، به معنای گسترش آگاهی‌دهی است

▪ از سوی دیگر محمدمهدی فرقانی - استاد ارتباطات - هم در این باره معتقد است: روزنامه‌های آنلاین نسبت به روزنامه‌های سنتی شخصی‌تر بوده و به ذوق و علایق صاحبانشان نزدیک‌ترند، در حالی که خبرگزاری‌ها در ارایه‌ی اخبار، بیشتر نهادی بوده و به نیاز مخاطب و جامعه اهمیت بیشتری می‌دهند.

وی با تاکید بر این که روزنامه‌های آنلاین، همان کارکردهای روزنامه‌های مکتوب را در فضای مجازی ارایه می‌کنند، اظهار کرد: برخورداری از توانایی بالقوه‌ی تغییر در محتوا، از تفاوت‌های بارز روزنامه‌های آنلاین و مکتوب است، یعنی در حوزه‌ی روزنامه‌های آنلاین می‌توان، به طور پیوسته محتوا را تغییر داد و این تغییر نیز پیرو پیچیدگی‌های خاصی نیست.

او افزود: در دنیای رسانه‌یی امروز، تفاوت میان فعالیت خبرگزاری‌ها و روزنامه‌های آنلاین، عملا بسیار کم شده است، چراکه خبرگزاری‌های حال حاضر کشور، از تعریف سنتی خود، یعنی ایفای نقش واسطه میان منبع خبر و مخاطب فاصله گرفته و خود، خبرها را تولید و عرضه می‌کنند و مخاطب، به طور مستقیم اخبار را از آن‌ها دریافت کند.

او درباره‌ی ضرورت گسترش روزنامه‌نگاری آنلاین نیز گفت: وجود روزنامه‌های آنلاین، به معنای گسترش ابزارهای اطلاع‌رسانی و آگاهی‌دهی است که این امر نیز حق و قدرت دسترسی به اطلاعات را افزایش داده و در نتیجه قدرت انتخاب مخاطب را افزایش می دهد. به عقیده‌ی من هر وسیله‌ای که بتواند در خدمت آزادی بیان، انتشار و افزایش دسترسی به اطلاعات باشد، در جوامع قابل توجه بوده و باید ارتقاء یابد.

● روزنامه‌نگاری آنلاین، مفهوم تیراژ در مطبوعات را دگرگون کرده ‌است

▪ حمید ضیایی‌پرور - مدرس ارتباطات - نیز در این باره می‌گوید: روزنامه‌نگاری آنلاین، مفهوم تیراژ در مطبوعات را کاملا دگرگون کرده، مفاهیم دروازه‌بانی خبر، ممیزی و سانسور نیز در آن بسیار کمتر دیده ‌می‌شود، ضمن اینکه خطوط قرمز نیز در آن، نسبت به رسانه‌های سنتی بسیار کم‌رنگ‌تر است.

وی افزود: روزنامه‌نگاری ‌آنلاین که از آن به عنوان روزنامه‌نگاری الکترونیکی و یا سایبر نیز یاد می‌شود، هر نوع ژورنالیسم یا رسانه‌نگاری که به کمک ابزارهای الکترونیکی مانند اینترنت، رایانه و تلفن همراه انجام می‌شود را شامل شده و هر فردی که در تولید، انتقال و انتشار اطلاعات از طریق این ابزارها عمل کند نیز ژورنالیست آنلاین نامیده می‌شود.

او ادامه داد: تفاوت روزنامه‌نگای آنلاین با روزنامه‌نگاری سنتی در این است که روزنامه‌نگاری آنلاین دارای ویژگی‌هایی از قبیل فراگیر و تعاملی بودن، سرعت انتشار بالا و استفاده از امکانات مولتی‌مدیاست که مثلا در حوزه‌ی تعاملی بودن، این نوع از رسانه با سرعت تقریبا همزمان با انتشار اولین اطلاعات، می‌تواند از واکنش مخاطبان نسبت به آن‌ها اطلاع یابد.

به گفته‌ی وی خطوط قرمز در روزنامه‌نگار آنلاین نسبت به رسانه‌های سنتی بسیار کم‌رنگ‌تر است، به این معنا که با وجود کنترل‌هایی مانند فیلترینگ، بازهم فضای آنلاین، آزاد‌تر، دموکراتیک‌تر و در نتیجه جذاب‌تر است.

ضیایی‌پرور وب‌سایت‌های خبری، وبلاگ، روزنت، نشریات الکترونیکی و خبرگزاری‌ها را از اشکال مختلف روزنامه‌های آنلاین دانست و افزود: در حوزه‌ی وبلاگ، در حال حاضر وضعیت خوبی را در کشور شاهد هستیم، در حالی که در زمینه نشریات آنلاین که علاوه بر نسخ چاپی، نسخه‌ی الکترونیکی نیز ارائه می‌کنند، دو یا سه نشریه بیشتر در کشور موجود نیست.

این مدرس دانشگاه، افزایش سرعت اینترنت و ضریب نفوذ آن را، برای دسترسی بیشتر مردم به اینترنت، از راه‌های ارتقای روزنامه‌نگاری آنلاین در کشور عنوان و تصریح کرد: تدوین قوانین حمایتی، در این حوزه بسیار موثر خواهد بود، گرچه به نظر نمی‌رسد این قوانین به زودی آماده شود، چرا که لایحه‌ی مبارزه با جرایم اینترنتی، پس از گذشت مدت‌ها، هنوز بلاتکلیف است.

به عقیده‌ی کارشناسان رسانه‌یی انتشار خبرها در فضای اینترنت مختصات خاص خود را دارد؛ در این نوع روزنامه‌نگاری، مخاطب به‌جای اینکه روزنامه‌ را در دست بگیرد و در مکانی آرام آن را مطالعه کند، پشت رایانه نشسته، تلفن را اشغال می‌کند و به وب‌سایتی متصل می‌شود که به آن علاقه دارد و از آنجا که بابت هر لحظه نشستن پشت رایانه و اشغال کردن خط تلفن، هزینه نیز‌ صرف می‌کند، در وهله‌ی اول مطالب را اسکن می‌کند و با دقت نمی‌خواند؛ بنابراین توصیه می‌شود در این نوع از روزنامه‌نگاری، چنان چیدمانی در اختیار مخاطب قرار گیرد که به اسکن کردن مطلب از سوی او کمک کند، البته این، بدان معنا نیست که سبک جدیدی برای نگارش خبر در این نوع از روزنامه‌نگاری شکل گرفته باشد.

● تعاملی بودن از ویژگی‌های روزنامه‌نگاری آنلاین است

▪ حسن نمک‌دوست تهرانی - مدرس ارتباطات - هم در این باره معتقد است: امکان قرار دادن هر متن در بافت جهانی خود و تعاملی بودن، از ویژگی‌های مهم روزنامه‌نگاری آنلاین است.

وی افزود: روزنامه‌نگاری آنلاین، همان روزنامه‌نگاری کاغذی، اما برخوردار از امکانات آنلاین است که در این نوع روزنامه‌نگاری، مرزهای زمان و مکان برای تولید، توزیع، عرضه و مصرف روزنامه از میان می‌رود، درحالی که روزنامه‌نگاری کاغذی، در ظرف زمان و مکان محدود است.

او ادامه داد: روزنامه‌ی‌ کاغذی، معمولاً در هر شبانه روز، حداکثر سه یا چهار نوبت منتشر می‌شود، در حالی‌که روزنامه‌نگاری آنلاین این امکان را فراهم می‌آورد که در هر لحظه، محتوایی را در هر کجای جهان تولید و در هر زمان و مکان دیگری از جهان مصرف کنیم، به‌بیان دیگر در روزنامه نگاری آنلاین، با ارسال هر خبر تازه، که امکان عملی آن میسر است و باید نیز چنین باشد، پیوسته و بی‌وقفه روزآمد می شویم.

این مدرس دانشگاه با این توضیح که معمولا هر اتفاق خوبی ممکن است پیامدهایی نیز داشته ‌باشد و با اشاره به اینکه تغییر پیوسته و بی وقفه‌ی محتوا در روزنامه‌نگاری آنلاین هم، ممکن است مخاطب را در یافتن اخبار مورد نظرش، با کمی سردرگمی مواجه کند، ادامه داد: وجود امکان جست‌وجو و یا امکان RSS در تمام سایت‌های خبری، برای رفع همین نقص است تا بتوان با مشخص کردن علایق خبری خود‌، خبرهای مورد نظر را از میان سایت‌های مختلف، در اختیار داشت.

وی درباره‌ی خلاصه‌نویسی در روزنامه‌نگاری آنلاین نیز گفت: در تمامی اشکال روزنامه‌نگاری، اعم از کاغذی، رادیو - تلویزیونی، ویدیویی و هم‌چنین سایبر، خلاصه‌نویسی جزو ملزومات است، چراکه تجربه نشان می‌دهد انسان امروزی، وقت خیلی زیادی برای خواندن مطالب نمی‌گذارد، ضمن اینکه ارتباط معکوسی بین حجم مطلب و میزان مخاطبان نیز وجود دارد؛ به این معنا که هرچه به حجم مطلب اضافه شود، از میزان مخاطبان کاسته می‌شود.

نمک‌دوست با بیان اینکه متأسفانه بعضی‌ها روزنامه‌نگاری آنلاین و وبلاگ‌نویسی را با هم معادل فرض می‌کنند، افزود: وبلاگ‌نویسی با روزنامه‌نگاری آنلاین مساوی نیست. وبلاگ‌نویسی فعالیتی مبتنی بر علاقه و انگیزه‌ی درونی است و ساز و کار و رویه‌ی مشخص خود را داراست، ممکن است برخی افراد در بعضی پست‌ها به‌گونه‌ای عمل کنند که شبیه کار روزنامه‌نگاری به نظر برسد، اما مطمئنا وبلاگ‌نویسی با روزنامه‌نگاری آنلاین متفاوت است.

● زیرساخت‌های ارتباطی از چالش‌های عمده‌ی روزنامه‌نگاری آنلاین است

▪ علی گرانمایه‌پور - مدرس ارتباطات - نیز در این باره می‌گوید: زیرساخت‌های ارتباطی، دسترسی یا میل دسترسی در کاربران و همچنین آموزش علمی روزنامه‌نگاران آنلاین، از چالش‌های عمده‌ی این نوع روزنامه‌نگاری در کشور است، متاسفانه به‌نظر می‌رسد برخی روزنامه‌نگاران داخلی، به دلیل آشنایی ناکافی با محتوای آنلاین، به اجبار از اینترنت استفاده کرده و به این حوزه وارد می‌شوند.

او با تاکید بر این که تازگی خبر و داشتن دیدگاه تعاملی از ویژگی‌های مهم روزنامه‌های آنلاین است، اظهار کرد: هر چند خبرهای منتشره توسط سایت‌ها، وبلاگ‌ها و یا خبرگزاری‌ها، کوتاه است، اما تعاملشان با مخاطب و ارایه‌ی نظرات مختلف، در تکمیل خبر بسیار موثر و در عین حال از دلایل متفاوت بودن روزنامه‌های آنلاین است.

این مدرس دانشگاه با اشاره به این که خبرگزاری‌ها، عمدتا اخبار شاخه‌های مختلف را با رویکردهای متفاوت به خوانندگانشان منعکس می‌کنند، ادامه داد: اگر وبلاگ‌ها و خبرگزاری‌ها را، به عنوان یک قالب درنظر بگیریم، روزنامه‌نگاری آنلاین محتوای این قالب است، به بیان دیگر وبلاگ و خبرگزاری، سخت‌افزار و روزنامه‌نگاری آنلاین، نرم‌افزار و محتوایی از عملکرد تکنیکی و انسانی موجود در آن‌هاست.

او با تاکید بر این که روزنامه‌نگاری آنلاین، مرز و محدودیت زمانی و مکانی ندارد، تصریح کرد: حرکت در این حوزه به سمت سرعت، دقت و سادگی در خبر است که در این زمینه خبرگزاری‌ها و وبلاگ‌ها را نیز شامل شده و یا به بیان دیگر مکمل آن‌هاست.

از برآیند نظرات کارشناسان چنین به نظر می‌رسد که روزنامه‌نگاری آنلاین، یک نوع روزنامه‌نگاری مبتنی بر انقلاب دیجیتالی است که اگر افراد ملاحظات این انقلاب را نشناسند و در جهت همراهی با آن تلاش نکنند، دیر یا زود از پیشرفت‌های دنیای رسانه‌یی‌ عقب افتاده و حتی فرصت‌های مهم و خوبی را نیز از دست می‌دهند، ضمن اینکه تضمین قانونی آزادی بیان و انتشار اطلاعات، فراهم سازی شرایط دسترسی آسان و ارزان اکثریت مردم به تکنولوژی‌های ارتباطی و آموزش این تکنولوژ‌ی‌ها می‌تواند از راهکارهای مهم در ارتقای روزنامه‌نگاری آنلاین محسوب شود.