صحیفه موثر در فرهنگ شیعه

صحیفه سجادیه پس از قرآن و نهج البلاغه یکی از آثار تأثیرگذار در فرهنگ شیعی است کتابی که از روزنه دعا, معارف دین را بازشناسانده و جامعه شیعه را هم زمان با خدا و عقاید دینی و چگونگی ارتباط با خداوند آشنا ساخته است

صحیفه سجادیه پس از قرآن و نهج‌البلاغه یکی از آثار تأثیرگذار در فرهنگ شیعی است. کتابی که از روزنه دعا، معارف دین را بازشناسانده و جامعه شیعه را هم‌زمان با خدا و عقاید دینی و چگونگی ارتباط با خداوند آشنا ساخته است.

حضرت سیدالساجدین، امام‌علی‌بن‌الحسین علیه‌السلام (تولد در ۳۸، رحلت در ۹۴) چهارمین امام معصوم ما شیعیان و از چهره‌های مقبول و محبوب میان عموم مسلمانان، امامی است با خصایل و خصایص خاص خود که از مهم‌ترین آن‌ها انشای دعاهای باارزشی است که مجموعه‌ای از آن‌ها را با عنوان «صحیفه سجادیه» در اختیار داریم.

عنوان «صحیفه» در آن روزگار، به مجموعه از «احادیث و آثار» گردآمده در کتابی گفته می‌شد که جدای از قرآن پدید آمده بود. چنان‌که تعبیر «صحیفة جابر» درباره روایات نقل‌شده از جابر انصاری در متون کهن به‌کار رفته است. (طبقات الکبری: ۶/۲۰، تقیید العلم: ۱۰۸). همچنین از «صحیفة علی‌بن‌موسی‌الرضا» نیز در منابع کهن یاد شده است (طبقات الزیدیة الکبری: ۱/۳۰۹). بنابراین کاربرد همین کلمه نشانگر آن است که آنچه به نام صحیفة سجادیه شناخته می‌شود، تدوینی بسیار کهن و بسا در روزگار خود امام‌سجاد داشته است.

امام‌سجاد علیه‌السلام در انشای دعا، پیروی از سیره پدر و به‌ویژه جدّشان حضرت امیرمؤمنان صلوات الله علیه داشتند. ادعیه موجود به انشای امام‌علی(ع) و همین‌طور امام‌حسین علیه‌السلام نشان از آن دارد که سنت انشای دعا از همان آغاز در میان اهل بیت عصمت و طهارت رایج و فعال بوده است. همین امر سبب شده است تا جامع تشیع از بار دعایی بیشتری در مقایسه با اصحاب دیگر فرق اسلامی داشته باشند. گرچه اصولاً دعا در قرآن و سنت نبوی جایگاهی مهم دارد و آنان نیز میراثی در این باب دارند.

دعا کاربردی دوگانه در تقویت بنیادهای دینی جامعه دارد و دقیقاً همین کاربرد است که سبب شده تا امام‌سجاد در آن مقطع تاریخی از این قالب برای نشر اندیشه‌های اسلامی استفاده کند. دعا از یک‌طرف وسیله‌ای است برای ارتباط و اتصال با خداوند که نه‌تنها در شرایط عادی بلکه و به‌ویژه در شرایطی که بحران‌های دینی و اخلاقی برای جامعه پیش می‌آید، وسیله‌ای بسیار کارساز در حمایت از اخلاق دینی در فرد و اجتماع است و از سوی دیگر، قالبی است که طی آن می‌توان اندیشه‌های توحیدی و ناب اسلامی را در زمینه‌های مختلف دین‌شناسی و مباحث کلامی مطرح و مردم را با آن آشنا کرد.

به عبارت دیگر دعا، به‌ویژه در آنجا که در آن از نثر زیبا و با عبارات بلند و رسا استفاده می‌شود، ابزاری است که صرف‌نظر از جنبه محتوایی و معنوی آن، یک قالب هنری برای عرضه مفاهیم دینی است. زمانی‌که توحید الهی در قالب دعا و راز و نیاز با خداوند عرضه می‌شود، دقیقاً از یکی از بهترین وسایل برای القای مفاهیم بلند دینی استفاده شده است.

در اینجا و با این تحلیل کوتاه است که ما می‌توانیم اهمیت استفاده از سلاح دعا را در آن شرایط از سوی امام‌سجاد علیه الصلاة و السلام درک کنیم. درحال‌حاضر فرصت مرور بر محتوای کلی صحیفه مبارکه سجادیه نیست؛ اما حتی یک نگاه ساده هم می‌تواند ما را با گستره و عمق این مفاهیم آشنا کند و به‌ویژه درباره آنچه مردم از آن دور بودند و لازم بود تا به آنان گوشزد شود، معلوماتی را در اختیار ما بگذارد.

یک نکته مهم درباره امام‌سجاد علیه‌السلام این بود که آن حضرت تنها به انشای ادعیه نمی‌پرداخت، بلکه در عمل خود اولین زاهد و عابد شهر مدینه بود، چنان‌که ابن‌حبان درباره آن حضرت نوشته است: او از افاضل بنی‌هاشم، از فقهای مدینه و عبّاد آن شهر بود... در آن زمان به او سیدالعابدین گفته می‌شد (الثقات: ۵/۱۶۰). زمخشری گوید: زمانی علی‌بن‌الحسین برای گرفتن وضو، دستش را در آب فرو برد. درآن‌حال، سر به آسمان برداشت و در ستارگان و ماه می‌نگریست و در خلقت آن‌ها تأمل می‌کرد. چندان چنین ماند که صبح شد و مؤذن اذان گفت و دست حضرت همچنان در آب بود (ربیع‌الابرار: ۳/۱۳۰، ۶۶۳).

همین دو نمونه نشان از روحیه عارفانه و زاهدانه آن حضرت و شهرتی است جنابش در دوایر علمی به این امر دارد. در خبر دیگری آمده است: وقتی آن حضرت به نماز می‌ایستاد، رنگ چهره‌اش تغییر می‌کرد و رعشه بر اندامش می‌افتاد. علت را پرسیدند. فرمود: إنّی اُرید الوقوف بین یدی ملک عظیم. من در حال ایستادن برابر پادشاهی بزرگ هستم (شرح‌الاخبار قاضی نعمان: ۳/۲۵۸).

● توحید و ولایت دو مفهوم کلیدی صحیفه

بخش مهمی از معارف ارائه‌شده در صحیفه، در سمت‌وسوی تبیین توحید الهی و بیان صفات جمال و جلال حضرت حق است. باید توجه داشت که اصولاً دعا راز و نیاز با حضرت کبریاست و طلب از خداوند چنان است که نخست باید او را با القاب و اوصافی که بیشترین ستایش و مدحت از او را دربر دارد، صدا کنیم. بنابرین، هرچه شناخت ما نسبت به حضرت حق جلّ و علا بیشتر باشد و از دعا و راز و نیاز از القاب شایسته‌تر و ستایش‌آمیزتر استفاده کنیم، راه خود را به‌سوی آن حضرت هموارتر کرده‌‌ایم.به عبارت دیگر، بهترین دعاها آن‌ها هستند که بهترین شناخت را از خداوند ارائه داده و خدای را به بنده به‌طور واقعی می‌شناسانند. این دعاها به بنده یاد می‌دهند که خداوند را چگونه بخواند و صدا بزند تا به ندای او پاسخ دهد و نیاز او را برآورده سازد. بنابراین تردید نکنیم که مهم‌ترین رکن در «دعا» بیان «اصل توحید» و معارف توحیدی است.

دومین اصل مهم در دعا، به‌ویژه دعای شیعی، پس از توحید، آشنایی با مفهوم «ولایت» است. ولایت چیست؟ ولایت شناخت وسایلی است که خداوند تبارک و تعالی برای رسیدن به خودش تعریف و تبیین کرده است. به عبارت صریح‌تر، در دعای شیعه، نمی‌توان بدون صلوات بر محمّد و آل محمّد به‌جایی رسید و دعایی و درخواستی از خداوند متعال داشت. این اصل را امام‌سجاد علیه‌السلام در همین صحیفه مبارکه به ما تعلیم فرموده است که دعاخوان، باید یک‌سره بر محمد و آل محمد، صلوات فرستد و این‌چنین خداوند را به‌سمت خویش متوجه سازد. دعای بدون ولایت و راز و نیاز بدون صلوات بر محمد و آل محمد، دعای شیعی نیست. ما این ترکیب را در سراسر صحیفه مبارکه شاهد هستیم.

سهمی در کتاب «تاریخ جرجان» با اسناد خود، از امام‌علی‌بن‌الحسین علیه‌الصلاه‌و‌السلام نقل کرده که حضرت فرمود: إنّ الله فرض علی العالم الصلاة علی رسول الله و قرّننا به، فمن صلّی علی رسول الله و لم‌یصلّ علینا، لقی الله تعالی و قدبتر الصلاة علیه و ترک أمره. خداوند فرستادن صلوات بر «محمد» را بر عالم واجب گردانده و ما را هم در کنار آن حضرت قرار داده است. کسی که بر محمد درود فرستد، اما ما را ترک کند، هرآینه صلواتش بر محمد را ناقص کرده و دستور خدای متعال را زمین نهاده است. (تاریخ جرجان: ۱۸۸).

ازاین‌روست که امام‌سجاد علیه‌السلام این قبیل مضامین را در ادیه خود فراوان دارد که: ربّ صلّ علی أطائب أهل بیته، الذین اخترتهم لامرک و جعلتهم خزنة علمک... خداوندا! بر پاکان از اهل بیت خود درود فرست، کسانی که آنان را برای امر خود برگزیدی و آنان را گنجینه علمت قرار دادی (صحیفه دعای ۴۷).

اما جدای از این امر، مراجعه به صحیفه نشان می‌دهد که امام بزرگوار، در شرایطی که بیشترین دشمنی با اهل بیت می‌شده است، بیشترین تلاش را برای معرفی اهل‌البیت در زبان دعا، که از این زاویه خود تقیه‌ای هم محسوب می‌شود، انجام داده است. تأکید بر اینکه خدایا! این مقام اختصاص به جانشیان تو و برگزیدگانت دارد، امنای تو که در جایگاه بلندی که تو به آنان قرار دادی، قرار دارند... اما [دشمنان] این مقام را از ایشان گرفتند و آنان را مغلوب و مقهور ساختند... (صحیفه دعای ۴۸). تأکید بر دانش اهل بیت و مرجعیت علمی آنان در دانش تفسیر و دین از نکاتی است که مؤکداً در ادعیه صحیفه آمده است. یک نمونه آن در دعای ۴۲ تأکید بر این است که خداوند قرآن را به‌طور جمل نازل کردی و علم تفسیر او را برای ما [اهل بیت] به‌عنوان میراث گذاشته و ما را بر جاهلان به آن دانش برتری دادی و تقویت کردی تا برتر از کسانی باشیم که طاقت تحمل آن دانش را ندارند: اللَّهُمَّ إِنََّ أَنْزَلْتَهُ عَلَی نَبِیکَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ مُجْمَلًا، وَ أَلْهَمْتَهُ عِلْمَ عَجَائِبِهِ مَُمَّلًا، وَ وَرَّثْتَنَا عِلْمَهُ مُفَسَّراً، وَ فَضَّلْتَنَا عَلَی مَنْ جَهِلَ عِلْمَهُ، وَ قَوَّیتَنَا عَلَیهِ لِتَرْفَعَنَا فَوْقَ مَنْ لَمْ یطِقْ حَمْلَهُ. در مجموعه بیش از صدبار در صحیفه سجادیه به قرآن اشاره یا استناد شده و خود این به معنای توسعه مفاهیم قرآنی در آن صحیفه مبارکه است.

● معارف دیگر

به‌جز توحید و ولایت، بسیاری از معارف دیگر اسلامی و حتی مباحثی از حقوق اسلامی را می‌توان در صحیفه دنبال کرد و این طبعاً نیاز به تأمل بیشتر دارد، چنان‌که برخی از عالمان به این مبحث پرداخته و آثاری در زمینه موضوعات مطرح‌شده در صحیفه منتشر کرده‌اند.

برای مثال دعای ۲۵ صحیفه برای فرزندان، می‌تواند قالبی برای روابط و حقوق مناسب میان پدر و فرزند از نگاه امام‌سجاد علیه‌السلام باشد. این امر به‌ویژه در حوزه تربیت آنان است که امام‌سجاد از خداوند متعال می خواهد: «و أعنّی علی تربیتهم و تأدیبهم» چنان‌که از خداوند می‌خواهد که «ابدان و ادیان و اخلاق» آنان را نیکو گرداند که این باز اشارت به رسالتی است که برای تربیت همه‌جانبه فرزند از سوی پدر وجود دارد.

ارائه یک زندگی ایده‌آل و نمونه اخلاقی، خالی از گناه و معصیت، داشتن روحیه طاعت و بندگی، پیشه‌کردن تقوای الهی و دوربودن از هر نوع خباثت و زشتی، با انواع تعابیر و عبارات در این دعاها موج می‌زند. به عبارت دیگر، انسان ایده‌آل دین، شاخص‌هایی دارد که در این ادعیه به تفصیل بیان شده و اساس و محور آن نیز رابطه خدا با بنده و تعلق خاطر و دلبستگی کامل بنده ایده‌آل به خدای متعال است.

مقایسه مضامین صحیفه با آموزه‌هایی که از شماری از عارفان و زاهدان در طول تاریخ نقل شده به ما می‌آموزد که آنچه امام معصوم دراین‌باره گفته است، از زاویه نوعی شناخت عرفانی در اوج قرار دارد. در این ادعیه از بهترین نوع ارتباط با خداوند، پاک‌ترین ویژگی‌های لازم برای انسان نمونه، بهترین تعابیر برای درخواست گذشت و بازگشت به سوی حق و عالی‌ترین مضامین در تلطیف روح بشری برای کسب تعالی بیان شده و به‌هیچ‌روی قابل مقایسه با منقولات نقل‌شده از مشایخ صوفی ادوار پسین نیست. به عبارت دیگر، در این ادعیه، عرفان حقیقی مکتب اهل بیت در قالب و براساس ادبیات دعایی که قرآن کریم به ما آموخته و روی آن تأکید کرده است، می‌توان مشاهده کرد.

اشاراتی که در برخی از ادعیه به ظلم و ستم حاکمان بر مردم و ازجمله اهل بیت و خود آن حضرت آمده و لزوم مقابله با آن از طریق و در قالب دعا به‌عنوان یک اصل سیاسی و اجتماعی قابل ملاحظه است. افزون بر آن برای جایگاه یک فرد در رفتارهای سیاسی و اجتماعی و بایدها و نبایدهای او، برای نمونه در دعای بیستم صحیفه آمده و مشتمل بر آموخته‌های شایسته‌ای است: خدایا به من قدرتی عنایت کن تا برابر ظالمان بایستم، زبانی ده تا با اهل مخاصمه مقابله کنم، پیروزی را برابر معاندانم به من عنایت کن، توان مکر برابر مکاران عطا فرما، قدرت مقابله با کسانی که مرا مغلوب ساختند عنایت نما... خدایا مرا به حلیه صالحین بیارای و زینت متقین را در بسط عدل و فرونشاندن خشم و خاموش‌کردن آتش [اختلاف] و پیونددادن اهل اختلاف با یکدیگر و اصلاح ذات‌البین و شناساندن معروف و پنهان‌کردن عیب‌ها... عطا کرده... و همه این‌ها را با دوام طاعت و لزوم جماعت و رد اهل بدعت و دورریختن آرای ساختگی کامل نما.

● شیعیان و صحیفه

صحیفه مبارکه سجادیه جایگاه ویژه‌ای در جامعه شیعه داشته است؛ زیرا اساساً کتاب ارتباط با خداست، چنان‌که کتابی در معرفت کردگار و رسول و ائمه اطهار و به‌علاوه کتابی در تربیت فرد و اجتماع، کتابی که در طول تاریخ، مقبول مسلمانان به‌ویژه شیعیان بوده و همیشه از آن به‌عنوان یک گنج معرفت و معنویت از آن بهره برده‌اند و شماری از علمای از آن با نام «زبور داود» و «انجیل آل محمد» که بسان زبور و بخش‌هایی از انجیل به زبان دعا و در اصول اخلاقی بوده، یاد کرده‌اند.

همین اهمیت و اعتبار است که سبب شده تا نسخه‌های کهن و زیبایی از آن برجای بماند و به‌ویژه از روزگار صفوی و قاجاری که دست شیعیان بازتر شد، آثاری پرارج در اطراف صحیفه پدید آید. این آثار اوّلاً در گردآوری همه ادعیه و کاوش برای یافتن شمار بیشتری از دعاها بود که در اثر آن صحیفه‌های دوم و سوم و چهار و حتی پنجم پدید آمد.

ثانیاً ترجمه‌های نیکوی متعددی از آن صورت گرفت تا پارسی‌زبانان بتوانند از آن استفاده بیشتری ببرند.

ثالثاً نسخه‌های مذهّب و زیبایی از آن پدید آمد تا نشان از آن باشد که شیعیان تا چه اندازه برای این اثر مقدس احترام قائل هستند.

و رابعاً نگارش حواشی و شروح فراوان بر آن نوشته شده است.