کوه دماوند

کوه دماوند جدا از اینکه یک پدیده طبیعی منحصر به فرد در ایران و جهان است, یک سمبل و اسطورة همیشگی در ادب و فرهنگ و تاریخ ایران بوده و هست

کوه دماوند جدا از اینکه یک پدیده طبیعی منحصر به فرد در ایران و جهان است، یک سمبل و اسطورة همیشگی در ادب و فرهنگ و تاریخ ایران بوده و هست. این کوه بزرگ و افسانه‌ای، ما را به یاد قهرمانان شاهنامه می‌اندازد. کمتر آثار ادبی پارسی وجود دارد که به این کوه اسطوره‌ای اشاره نکرده باشد. زمانی که بر فراز قله دماوند باشیم از یک طرف کویر ایران را و از طرف دیگر دریای مازندران و در زیر پای خود رشته‌کوه‌های البرز را می‌بینیم و آنجاست که زیبایی دماوند دو چندان می‌شود.

در کویرهای اطراف قم، ورامین، گرمسار و از شهر تهران پس از بارش باران و از کرانه‌های دریای مازندران، این کوه همچنان شکوهمندانه قابل مشاهده است. کوه دماوند از قبل و نیز ابتدای ورود اقوام آریا نقش‌آفرین بوده است. کوهی که در دورانی از عمر زمین منطقه‌ای استوایی بوده که خط استوا از آن عبور کرده است و جنگل‌های استوایی روزی فلات ایران را فرا گرفته بودند اما اکنون در کنار کویر و جنگل‌های هیرکانی آرامیده است. کوه دماوند این پهلوان طبیعت ایران گویی پشتیبان و نگهبان سرزمین و مردم ایران است.

کوه دماوند در دهستان بالا لاریجان، از بخش لاریجان، شهرستان آمل و قسمت اصلی آن در استان مازندران است که از نظر تقسیمات کشوری نیز در این استان قرار دارد، قسمت اندکی از دامنه جنوب غربی آن در استان تهران امتداد یافته است. این کوه از نظر مختصات جغرافیایی در بین مدار ۵۱ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۵۲ درجه و ۱۶ دقیقه طول شرقی و بین ۳۵ درجه و ۴۹ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۵دقیقه عرض شمالی واقع شده است. قله دماوند در ۶۲ کیلومتری جنوب غربی شهر آمل، ۶۹ کیلومتری شمال شرقی تهران و ۲۶ کیلومتری شمال شهر دماوند واقع شده که از فاصله هوایی اندازه‌گیری شده‌اند.

در منابع گوناگون و بنا بر روش‌های گوناگون سنجشی، ارتفاع قله دماوند را بین ۵۶۱۰ تا ۵۶۷۱ متر از سطح دریای آزاد گزارش کرده‌اند. به هر حال ارتفاع نسبی آن ۴۶۶۱ متر است. دماوند از نظر ارتفاع بلندترین قله ایران و خاورمیانه به شمار می‌رود. قله دماوند در شرق ناحیة البرز مرکزی قرار گرفته است. قله‌های مهم در نزدیکی کوه دماوند شامل وروار، سه سنگ، گل زرد و میانرود است.

رودخانه‌های تنیه در شمال، هراز در جنوب و شرق و رودخانه دلیجان در غرب کوه دماوند قرار دارند. مهم‌ترین رودخانه‌ای که از کوه دماوند سرچشمه می‌گیرد، رودخانه معروف هراز است که سرچشمه اصلی آن قله‌های خلنو و پالان گردن است. چشمه سارهای فراوانی به این رودخانه می‌ریزند که اصلی‌ترین آنها تلخ رود، آب رزان و آب مشک عنبر است. جاده ارتباطی تهران ـ هراز در امتداد رودخانه هراز بنا شده است. روستاهای مهمی که در دامنه‌های کوه دماوند قرار گرفته‌اند شامل پلور، اسک، رینه، آب گرم لاریجان، گزانه، ملار، گزنک و رزان است که از روستاهای زیبا و دیدنی هستند. چشمه‌های مهم آب گرم و معدنی دامنه‌های دماوند شامل آبعلی، آب اسک، آب لورا و آب گرم است. یخچال‌های معروف کوه دماوند عبارتند از یخچال سیوله، یخچال دوبی سل و یخچال عروسک‌ها در جبهه شمالی و یخچال بخار در جبهه شمال شرقی.‏

کوه دماوند در ناحیة مرکزی رشته‌کوه‌های البرز و در محل تاشدگی آن قرار دارد. ارتفاع قله دماوند از زمین‌های اطرافش حدود ۱۶۰۰ متر است. مساحت پراکندگی سنگ‌های آتشفشانی حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع و تمامی آن در اواخر کواترنر پدید آمده است. قطر دهانه دماوند حدود ۴۰۰ متر که قسمت مرکزی دهانه آن از یخ پوشیده شده است. در مورد چگونگی تشکیل این آتشفشان بزرگ و منحصر به فرد، عامل زمین ساختی مشخصی شناخته نشده است ولی به نظر می‌رسد که آخرین حرکت فشاری که فلات ایران را تحت تأثیر قرار داده و سبب چین خوردگی، بالازدگی و جمع شدن پوسته قاره‌ای ایران شده و البرز را نیز تحت فشار قرار داده و موجب شکستگی‌های عمیق و فعالیت آن شده است، فعالیتی که کوه دماوند در نتیجه آن به وجود آمده در دورة هولوسن اتفاق افتاده است. به این دلیل که هیچ‌گونه آثار یخچالی پلئیستوسن در آن دیده نشده است.

هر چند که با مطالعه تکه چوب‌هایی که از درون گدازه‌های آتشفشانی شمال پلور به دست آمده است، سن فعالیت آتشفشانی دماوند را به حداقل ۳۸ هزار و ۵۰۰ سال قبل نسبت می‌دهند. از نظر سنگ شناسی اگر چه فوران‌های مختلف آتشفشانی دماوند از نظر ترکیب کانی شناسی و شیمیایی با یکدیگر متفاوت بوده‌اند ولی سنگ آن آلکالی و میزان سدیم آن بیشتر از پتاسیم است و سنگ‌های متنوعی پدید آورده‌اند که از قدیم به جدید شامل بازالت، آندزیت و تراکیت هستند، به علاوه قطعات آذر آواری شامل پونس و خاکستر در دامنه جنوب شرقی آن فراوان است.

آتشفشان دماوند به صورت مخروط نامتقارنی است که در ناحیة جنوب غربی آن گدازه‌ها گسترش بیشتری دارند. ریفت مخروط آتشفشانی بیانگر این موضوع است که فعالیت منحصر به دهانه مرکزی بوده است. بلکه دهانه‌های جانبی نیز در ایجاد مخروط نقش داشته‌اند اما فعالیت اصلی دماوند از دهانه مرکزی آن صورت گرفته است. از نقطه نظر ژئوترمال دماوند از مناطقی است که دارای ولگانیسم تئوژن ـ کواترنر و کواترنر است. آتشفشان دماوند در حال حاضر در مرحله فومرولیک است.

نشانه‌های هیدروترمال در سطح تا ۸۰ درجه سانتی گراد اندازه گیری شده و در عمق تا ۲۰۰ درجه سانتی گراد برآورده شده است. این مخازن دارای پتانسیل‌های محلی و جدا از هم هستند. ضخامت سنگ پوشش آن ۱۰۰۰متر است و منطقه نفوذ آب چشمه‌ها در ارتفاع ۲۵۰۰ متری قرار دارد. احتمالاً شروع فعالیت این کوه آتشفشانی به قبل از دوره‌های کرتاسه و ائوسن می‌رسد ولی مهمترین مراحل آتشفشانی آن که به تشکیل مخروط اصلی و عظیم کوه دماوند منجر شده است به دوره هولوسن برمی‌گردد.

مخروط آتشفشانی دماوند از تیپ «استراتوولکان» است. فوران گازهای گوگردی به ویژه در بخش جنوبی دهانه آن دیده می‌شود. اکنون آتشفشان دماوند در مرحله نیمه فعال به سر می‌برد و وجود چشمه‌های گوگردی و آب گرم که در جنوب شرقی کوه قرار دارند، نشانی از این فعالیت است. آب این چشمه‌ها گاهی دمایی در حدود ۷۰ تا ۸۰ درجه سانتی‌گراد دارند. چشمه‌های آب گرمی نیز در دره اسک و لاریجان وجود دارد که ضخامت زیادی از سنگ‌های آهکی متخلخل تراورتن برجای گذاشته‌اند. امکان فعال شدن مجدد این آتشفشان وجود دارد. در برخی از سال‌ها از جمله در سال ۱۳۸۶ از قله دماوند دود و بخارهایی خارج شده است که بعضی از افراد به اشتباه آن را علائم آغاز فعالیت این آتشفشان می‌دانند اما در واقع در سال‌های پر بارش با نفوذ آب به درون قله و مواجه شدن با سنگ‌های داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می‌شود و هیچ ربطی به فعالیت‌های آتشفشانی ندارد.

دماوند جایگاه ویژه‌ای در اساطیر ایران دارد. بیشترین شهرت آن، در به بند کشیدن ضحاک توسط فریدون درون غاری در دل دماوند است. در اساطیر چنین آمده که ضحاک تا آخرالزمان در آنجا زندانی است تا زمانی که بند بگسلد و کشتن خلق را آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسب کشته شود. اکنون نیز مردم ساکن روستاهای اطراف دماوند بر این عقیده هستند که ضحاک درون غاری ناشناخته در دماوند زندانی است و گویند برخی صداها که از کوه شنیده می‌شود، مربوط به ناله‌های ضحاک است.

نام دماوند به دو گونه شهرت دارد، یکی دماوند و نام دیگر آن دباوند است. همچنین نام دماوند در تورات آمده است. نام دماوند بنابر فرهنگ معین برگرفته از دم (مه و بخار) + اوند (وند) به معنی دارای دمه و دود و بخار است.

‏

● گیاهان

پوشش گیاهی دامنه‌های جنوبی، شمالی، شرقی و غربی دماوند متفاوت است و سیمای ثابتی ندارد. از گونه‌های بارز گیاهی این ناحیه گونه ‏‎ Veronica avcheriاست که تا ارتفاع ۴۶۰۰ متری کوه دماوند دیده می‌شود و به عنوان بالاترین سطح رویش یک گیاه دانه‌دار ایران شناخته می‌شود. گونه‌های جنس منحصر به فرد ‏‎‎‏‏Elburzia‏ از ارتفاع ۱۸۰۰ تا ۳۰۰۰متری انتشار دارد. گیاهان خانواده چلیپائیان فراوان هستند. گونه ‏‎Sensio iranica‏ که گیاهی یک ساله است در مناطق کوهپایه‌ای دماوند و در ارتفاع ۳۸۰۰ تا ۴۲۲۰ متری گزارش شده است. گونه‌های گون یا جنسAstragalus ‎‏ نیز تا ارتفاع ۴۴۰۰ متری کوه دماوند مشاهده می‌شوند.

● گونه

‏‎Iranecio oligoleps تاکنون فقط از کوه دماوند در ارتفاع ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ متری گزارش شده است. به طور کلی گیاهان دارویی مهم و کمیابی در دامنه‌های کوه دماوند می‌رویند که از نظر پزشکی و اقتصادی اهمیت زیادی دارند.

‏

● جانوران

دامنه‌های کوه دماوند و همین طور ارتفاعات آن دارای ویژگی‌های مناسبی در به‌وجود آوردن یک فون جانوری منحصر به فرد است. از پستانداران این ناحیه خارپشت اروپایی، خارپشت گوش بلند (در کوهپایه‌ها)، خفاش حنایی، خفاش سروتین، خفاش بال بلند (در غارها و معادن)،‌هامستر خاکستری، ول حفار، ول معمولی (در ارتفاعات و کوهپایه‌ها)، خرگوش، گرگ، شغال، روباه معمولی، خرس قهوه ای، شنگ، رودک، گربه وحشی، پلنگ، مرال، گراز و پازن را می‌توان در دره‌ها، کوهپایه‌ها، تنگه‌ها و دامنه‌های دماوند نام برد. پرندگان نیز نسبتاً متنوع هستند که از آن جمله گونه‌های خانواده قوش‌ها، شاهین‌ها، کبوترها، جغدها، شبگرد‌ها، پرستوها، چکاوک‌ها، دم جنبانک‌ها، صعوه‌ها، توکاها، سسک‌ها، چرخ ریسک‌ها و کلاغ‌ها را می‌توان مشاهده کرد.

خزندگان در ارتفاعات پایین دست، کوهپایه و دره‌ها یافت شده و تعدادی از گونه‌های منحصر به فرد در ایران را شامل می‌شوند. از مارها گرزه مار، افعی البرزی، افعی دماوندی، افعی قفقازی (از گروه سمی‌ها)، یله مار (از گروه نیمه سمی)، مار آتشی، قره سوجه، مار چلیپر، مار گرگی، مار پلنگی و گَوَند مار (از گروه غیر سمی)، از سوسماران انواع لاسرتاها (به ویژه لاسرتای البرزی)، اسکینگ‌ها، آگاماها (آگامای قفقازی) را می‌توان نام برد.

از نظر جاذبه‌های طبیعی، دامنه‌های دماوند بی نظیر است. چشمه‌های آب گرم و معدنی بی شمار، دره‌های زیبا و سرسبز همچون دره اسک، دره پلور، دره گل زرد و غیره. از همه جذاب‌تر قله دماوند است. عسل دماوند یا عسل چهل گیاه دماوند از محصولات لذیذ دامنه‌های دماوند است.

مسیرهای مهم جهت صعود به قله دماوند عبارت هستند از:

▪ جبهه شمالی، از میان دو یخچال سیلویه (سمت راست) و دوبی سل (سمت چپ) است.

▪ جبهه شمال شرقی، مسیر پناهگاه تخت فریدون.

▪ جبهه جنوب غربی، مسیر پناهگاه سیمرغ.

▪ جبهه جنوبی، از سمت جنوب شرقی دامنه کوه، پلور، مارینه، گوسفند سرا و بارگاه سوم است.

آسان‌ترین مسیر جبهه جنوبی و مشکل‌ترین مسیر جبهه شمالی آن است.

قله‌ها انگیزه‌ای برای رفتن هستند، آنچنان که برای رسیدن به قله، تمامی مشکلات، خطرات و حوادث را می‌پذیریم و این همان واقعیتی است که در زندگی به آن نیاز است. کوه‌ها در ادبیات و فرهنگ ایرانیان باستان تأثیر فراوانی داشتند که آشکارا می‌توان این تأثیر را در تاریخ ایران دید. کوهنوردی فقط یک ورزش یا تفریح جسمی نیست بلکه کوهنوردی فایده مهمتری نیز دارد و آن ورزش روح و روان ما است. اگر برای ورزش یا تفریح در یک روز تعطیل به دامنه‌های کوهستان برویم، بدون شک تا چندین روز یک نشاط و آرامش خاطر باور نکردنی باقی خواهد ماند. به طور یقین این آرامش روانی همراه یک توان جسمی فوق‌العاده است. حیف است که به کوه برویم ولی دست کم یک ساعت با روح کوهستان خلوت نکنیم.

بیشتر ما وقتی به درون طبیعت می‌رویم بدون این که به چیزی توجه کنیم راه خود را می‌رویم تا به محلی برای فتح یا استراحت کردن برسیم. در واقع از زمانی که وارد طبیعت می‌شویم تمامی طول مسیری را که می‌خواهیم طی کنیم، هدف ما است. اگر به اطرافمان روشن بنگریم، می‌بینیم که هر قدم در طبیعت، هدف است که می‌تواند تجربه و دانش با ارزشی برای ما باشد. در طبیعت پیمایی، باید از طول مسیر لذت ببریم نه از رسیدن به هدف. در زندگی واقعی اگر برای رسیدن به هدفی تلاش کنیم، به طور حتم همین روش نیز می‌تواند دگرگونی سودمندی برای زندگی ما به‌وجود آورد.

مرتضی جوهری