گنج واژه كیمیاگران نوین

دغدغه واژه گزینی و بازتولید علم به زبان مادری سابقه زیادی در زبان فارسی دارد, چه در دوره ای كه زبان عربی زبان علم بوده است و چه اكنون كه زبان انگلیسی زبان علم است

دكتر علی پورجوادی متولد ۱۳۲۷ در تهران تحصیلات ابتدایی و متوسط خود را در دبستان و دبیرستان جعفری اسلامی گذراند. پس از طی دوره كارشناسی شیمی در دانشگاه ملی (سابق) رهسپار فرانسه شد و دكترای سیكل سوم و دكترای دولتی خود را در رشته شیمی پلیمر از دانشگاه پی یر و ماری كوری اخذ كرد. از بدو تاسیس مركز نشر دانشگاهی در سال ۱۳۵۹ در سمت های رئیس گروه شیمی و مهندسی شیمی، معاونت پژوهشی و امور ویرایش و قائم مقامی با این مركز همكاری داشت. این همكاری هم اكنون در سمت رئیس گروه شیمی و مهندسی شیمی ادامه دارد. دكتر پورجوادی طی ربع قرن فعالیت فرهنگی خود بیش از چهل كتاب تالیف، ترجمه و ویرایش كرده است. وی به مدت هجده سال مدیریت مسئول و سردبیری مجله شیمی (از نشریات علمی - ترویجی مركز نشر دانشگاهی) را عهده دار بوده است. دكتر پورجوادی عضو گروه های واژه گزینی شیمی و هماهنگی علوم پایه فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد دانشكده شیمی دانشگاه صنعتی شریف است.

آنچه ثابت می ماند، به این علت كه ذاتاً بدیهی یا محرز است ثابت نمی ماند، بلكه آنچه كه در اطرافش قرار دارد آن را ثابت نگه می دارد.

●در باب یقین، ویتگنشتاین

دغدغه واژه گزینی و بازتولید علم به زبان مادری سابقه زیادی در زبان فارسی دارد، چه در دوره ای كه زبان عربی زبان علم بوده است و چه اكنون كه زبان انگلیسی زبان علم است. در قرون اولیه بعد از اسلام ابن سینا و ابوریحان بیرونی تلاش هایی برای نوشتن علوم دوره خود به زبان فارسی كردند كه به هر دلیلی تداوم نیافت، در دوران پس از مشروطه نیز پس از ورود علوم جدید به ایران نشانه هایی از این تلاش ها وجود دارد. اما هیچ گاه در هیچ دوره ای سرعت تولید علم و اصطلاحات جدید و تغییر شیوه های زندگی مانند قرن اخیر نبوده است. چنان كه به نظر می رسد حیات بسیاری از زبان های دنیا (بخوانید فرهنگ های آنها) به خطر افتاده است. به گزارش یونسكو ۶ هزار زبان در شرف انقراض هستند و ۸۰ درصد تولیدات علمی دنیا به ۸ زبان انجام می شود كه البته زبان ما جزء آن ۸ زبان نیست.

اكنون دیگر با ملی گرایی و كوفتن بر طبل پیشینه كهن باستانی و یا تكیه بر سوابق درخشان علمی ایران در جهان اسلام نمی توان جلوی زوال را گرفت و برای ماندگاری زبان و فرهنگ ملی، تا زمانی كه دوباره فرهنگ ایرانی بتواند در عرصه جهان منشاء اثر باشد، لازم است بیشتر تلاش كنیم و به گذشته ها دل نبندیم. دیگر نمی توان با روش های سنتی و تكیه به نخبگانی كه گهگاه در عرصه پرپیچ و خم جامعه، امكان اثرگذاری بر روندها را می یابند، امید به نجات داشت، بلكه باید نهادهایی ایجاد شوند كه از بهبود و توانمندسازی به صورتی روشمند حمایت كنند تا بهسازی پیوسته و شتابنده شود.فرهنگستان های اول و دوم به منظور ایجاد نهادهایی كه شرایط را برای ظهور و تاثیرگذاری نخبگان فراهم آورند، تاسیس شدند تا نگاهبان و پرورنده زبان فارسی باشند. اما هر دو به دلایل مختلف، از جمله شرایط اجتماعی و سیاسی آن دوران به تعطیلی كشیده شدند. در دوره تعطیلی فرهنگستان دوم تا زمان شكل گیری فرهنگستان سوم، بخشی از نخبگان علاقه مند به توسعه علمی و زبان فارسی با توجه به تعطیلی دانشگاه ها در دوره انقلاب فرهنگی فرصتی یافتند كه ابتدا در كمیته تالیف و ترجمه كتب دانشگاهی وابسته به ستاد انقلاب فرهنگی كه بعدها به مركز نشر دانشگاهی تغییر نام یافت، به وضعیت نابسامان كتاب های علمی و زبان علم در فارسی بپردازند. مركز نشر دانشگاهی به نوعی متولی پرورش زبان فارسی علمی بود و در این راه قدم های بزرگی برداشت و با تشكیل گروه هایی به واژه گزینی علمی پرداخت و مفاهیم و روش هایی را پروراند كه اكنون كم و بیش به فرهنگستان سوم منتقل شده است تا این سنت ادامه یابد.

دو اصطلاح یا پدیده مهم كه در مركز نشر دانشگاهی قوام یافت، اصطلاحات واژگان و واژه نامه بودند. شرط اول واژه گزینی این است كه بدانیم در برابر یك اصطلاح فرنگی چه معادل های فارسی به كار رفته است تا بعد به واژه گزینی بپردازیم و به این ترتیب با اتكا به عقل جمعی و پذیرش عموم دانشوران یك رشته علمی به انتخاب برابرنهاده پرداخته شود تا از اعمال سلایق شخصی و یا واژه سازی های بی مورد پرهیز شود، سپس به واژه گزینی پرداخته شود تا واژه نامه ای برای هر رشته فراهم شود. پس از تدوین واژه نامه ها شرایط برای ترجمه و نشر فرهنگ های علمی فراهم می شود.

برای این امر در هر گروه واژه گزینی در مركز نشر سعی شد تا چنین مجموعه ای فراهم شود كه آن را واژگان نامیده اند. در مركز نشر دانشگاهی واژگان های مختلفی تهیه و چاپ شده است: واژگان زیست شناسی، اقتصاد، فیزیك، مكانیك، صنایع، كشاورزی، عمران، متالورژی، دامپزشكی، برق و شیمی و مهندسی شیمی از آن جمله اند. اما فقط دو عنوان از آنها یعنی واژگان فیزیك و واژگان شیمی و مهندسی شیمی به ویرایش دوم رسیده اند. به نظر می رسد تا حدود زیادی چاپ این مجموعه ها وابسته به توان فردی و یا گروهی از افراد علاقه مند صورت گرفته است و در غیاب آن افراد كار عملاً متوقف شده است. ضمن این كه به رغم هماهنگی در برخی حوزه ها، در برخی موارد دیدگاه افراد نیز در تدوین واژگان دخیل بوده است. برای مثال در واژگان شیمی و مهندسی شیمی یا كشاورزی، همه اصطلاحات مندرج در كتاب های مرجع تدوین فهرست نشده اند بلكه معادل هایی را كه غلط تشخیص داده اند، حذف كرده اند و یا در واژگان مكانیك فقط به گردآوری واژه های فارسی مندرج در كتاب ها پرداخته اند. برخی واژگان ها نیز عملاً مقدمه ای ندارند كه روش كار تشخیص داده شود. در این میان تعداد منابع واژگان شیمی و مهندسی شیمی كه به همت آقای دكتر علی پورجوادی گردآوری شده است بیش از همه است (قریب به ۳۰۰ منبع) و تنها واژگانی است كه در مقدمه ویرایش دوم آن از تلاش برای چاپ ویرایش سوم كتاب خبر داده است، پس از آن واژگان كشاورزی و مهندسی مكانیك به لحاظ تعداد منبع سرآمد هستند.

در مورد نحوه كار، برای مثال در واژگان شیمی و مهندسی شیمی در برابر اصطلاح dissociation معادل های تفكیك، دیسوسیاسیون، تجزیه، تجزی، تفرقه، انحلال، تجزیه الكتریكی الكترون ها، دیسوسیشن، دیسوسیه شدن و شكند آمده است كه تفكیك بیشترین بسامد تكرار را دارد و در واژه نامه شیمی نیز معادل تفكیك برای آن برگزیده شده است. در برابر dispersion نیز اصطلاحات پراكندگی، پاشیدگی، پاشندگی، پخش، دیسپرسیون، تجزیه، انتشار، پاشیدن، پراكند، پراكندن، پراكنش، تعلیق، تفرق، تفكیك، پراكندش، پراكنده شدن، تجزیه نور و دیزپرسیون آمده است كه در ویراست نخست واژه نامه شیمی معادل پراكندگی كه بیشترین بسامد را داراست برای آن برگزیده اند، ولی گویا بعداً به دلیل هماهنگی با گروه فیزیك در ویرایش های سوم و چهارم به پاشیدگی و در ویرایش پنجم به پاشش تغییر داده اند.

تقریباً چه در واژگان و چه در واژه نامه های مركز نشر، به خوبی اثر همت عالی افراد در كتاب های چاپ شده مشخص است. مثلاً چاپ واژگان مهندسی مكانیك حدود ۱۰ سال به طول می انجامد كه یكی از دلایل آن سفر مولف به فرنگ برای تدریس است. از عنایت به این نكته كه عمده مراجع تدوین واژگان، كتاب های چاپ شده در اوایل انقلاب و یا پیش از انقلاب هستند و در آن دوران درج واژه نامه در انتهای كتاب مرسوم نبود، می توان سختی كار را كه یافتن اصطلاحات از میان متون بوده است، درك كرد. این همه نشان از آن دارد كه هنوز ما در دوره ای هستیم كه محتاجیم افرادی دهخداوار و یك تنه به سرپرستی و گردآوری چنین مجموعه هایی دست یازند و هنوز به قدر كافی نیروی فرهیخته و یا محیط های بالنده پدید نیاورده ایم كه كار را ادامه داده و بارور سازند.

---