به جا سوت بزنیم

اعضای جامعه پزشکی موظف هستند نه بر اساس منفعت خود, بلکه براساس اولویت مصالح بیمار رفتار کنند

بالاخره بعد از مدت‌ها، این مجال را پیدا کردم که برخی مقالات هفته‌نامه‌ سپید را مطالعه کنم. مقاله‌ «زیر آب زنی» از این بابت که در جمع‌بندی خود به این نتیجه رسیده بود که زیرآب زنی همکاران به صلاح بیماران است، توجهم را به خود جلب کرد. هرچند در عنوان مقاله پرسیده شده بود: «آیا وظیفه‌شناسی پزشک ایجاب می‌کند که اشتباهات همکارانش را رو کند؟» از کل مقاله، این‌گونه برداشت می‌­شود که در مجموع، زیرآب زنی به صلاح بیمار است و لاجرم خوب است! هرچند شاید برای پاسخ دادن به این مقاله دیر باشد اما ریش و قیچی چاپ آن با سردبیر محترم! زیرآب زنی، تخریب وجهه همکار است، اعم از اینکه از او سابقه خوب یا بدی سراغ داشته باشیم. بنابراین محدود به واکنش به اشتباهات همکار نمی­‌شود. با این وجود اگر آن‌گونه که مراد نویسنده محترم این مقاله بوده، آن را واکنشی به عملکرد همکاران بدانیم، باید با توجه به نوع عملکرد همکار، درباره درستی آن قضاوت کنیم. یک پزشک می‌تواند با سه دسته عملکرد همکار خود رو به رو شود:

▪ عملکرد صحیح و آکادمیک

▪ خطای پزشکی

▪ سوء‌رفتار حرفه‌­ای

● رفتار صحیح همکار

در برخورد با چنین مواردی که بروز عارضه ناخواسته، غیرقابل پیش‌بینی است و عملکرد همکار، صحیح و علمی بوده، عملکرد وی را ناصحیح اعلام نمی­‌کنیم مگر آنکه از سر دشمنی و حسادت باشد! این زیرآب زنی نه تنها هیچ سود و منفعتی برای بیمار ندارد، بلکه موجب بی‌اعتمادی بیمار به تمام جامعه‌ پزشکان خواهد شد.

▪ برخورد با خطای همکار

خطا را به‌‌صورت «عوارض ناخواسته و قابل پیش‌بینی که به سهو رخ داده است»، تعریف می­‌کنند. هر پزشکی، حتی متعهدترین و متبحرترین آنان ممکن است دچار خطا شوند. وظیفه‌ حرفه‌ای پزشکی که آن را به کلی از سایر حرفه‌ها (از جمله سلمانی‌ها!) متمایز می‌کند، تعهد اعضای این حرفه یعنی اولویت دادن به منافع بیمار است. در واقع، در قبال اعتمادی که عموم مردم و بیماران به طور خاص به جامعه پزشکی کرده‌اند، پزشکان نیز از نظر اخلاقی، خود را متعهد می­‌دانند که در جهت سودرسانی به مردم و نیز حفظ این اعتماد از طریق صداقت در بیان اطلاعات، حداکثر تلاش خود را انجام دهند. بنابراین وظیفه حرفه­‌ای حکم می‌کند که سیستم خدمات سلامت و تک‌تک اعضای آن، خود را در قبال کاهش خطرات و ارتقای کیفیت خدمات، مسوول بدانند. علاوه بر این، صداقت در بیان اطلاعات نیز وظیفه حرفه­‌ای پزشکان است و دریافت اطلاعات صحیح، احترام به حق استقلال فردی بیمار است. از نظر اخلاقی، بیماران همان‌گونه که حق دارند درباره اقداماتی که بر بدن‌شان انجام می‌شود آگاهی یابند، حق دارند از نتیجه آن هم مطلع شوند. به عبارتی خطا، ضرورتا کوتاهی و عمل غیر اخلاقی نیست اما پنهان ساختن آن، اقدامی غیراخلاقی است زیرا نوعی فریب بیمار محسوب می‌شود. علاوه بر این، بدون اظهار درست و کامل خطا،­ اخذ رضایت آگاهانه از بیمار جهت جبران صدمات وارد شده، امکان‌پذیر نیست و پرداخت غرامت منطقی در قبال خساراتی که از خطای پزشکی ناشی شده، برای وی میسر نخواهد بود. بنابراین در مواقعی که مرتکب خطا می­‌شویم، موظف به اعلام آن با رعایت اصول شیوه صحیح اظهار خطا هستیم اما درباره مواجهه با خطای همکار چطور؟ به یقین، مطلوب این است که بیمار از طریق خود پزشک خاطی، در جریان بروز خطا قرار گیرد. باید توجه داشت که در اغلب موارد، پیش داوری ما درست نیست و همکارمان مرتکب اشتباه نشده بلکه بی‌توجهی بیمار یا تبعیت نکردن وی از دستورات پزشک، موجب بروز صدمه شده است. از سوی دیگر، وظیفه حرفه­‌ای حکم می­‌کند به حفظ رابطه پزشک همکار و بیمار کمک کنیم. بنابراین مناسب‌ترین رفتار این است که با همکار خاطی تماس گرفته و موضوع با وی در میان گذاشته شود و در صورت حصول اطمینان از بروز خطا ، بدون قضاوت و شماتت و با حمایت عاطفی از او، وی را به اظهار خطای خود و پیگیری جبران صدمات به وجود آمده برای بیمار ترغیب کنیم. هرچه باشد وی نیز قربانی دوم خطا است و از بروز آن به شدت ناراحت شده و احساس گناه می‌کند. در مواردی که پزشک همکار (خاطی) از اظهار خطا به بیمار و پیگیری جبران صدمات وی سرباز می‌زند، پزشک موظف است بر اساس شدت صدمه ایجاد شده در مورد اظهار آن به بیمار تصمیم‌گیری کند.

● سوء‌رفتار حرفه­‌ای

دسته سوم از عملکرد همکاران، سوء رفتار حرفه‌ای پزشکی است. منظور از آن، عملکرد تعمدانه و سودجویانه­‌ای است که به طور معمول نقض قانون یا عدول از ضوابط رفتار حرفه­‌ای است و ممکن است به صدمه یا تحمیل هزینه به بیمار منجر بشود یا نشود. بنا بر تعهد به اولویت دادن منافع بیمار، سیستم خدمات سلامت، خود را متعهد به ارزیابی عملکرد اعضای خود و جلوگیری از هرگونه سودجویی و سوء‌رفتار حرفه‌ای می‌داند. به همین ترتیب، تمامی اعضای حرفه‌ پزشکی نیز موظف هستند در هنگام مشاهده سوء رفتار حرفه‌ای از جانب همکار خود، به اصطلاح غربی­‌ها سوت بزنند و ساختار نظارت بر حسن عملکرد سیستم را متوجه رسیدگی به عدول همکار از تعهدات حرفه‌ای و اقدامات تعمدی وی که ممکن است صدماتی را متوجه بیماران کند، بنمایند. اطلاق اصطلاح «زیر آب زنی» به چنین مواردی مناسب نیست زیرا زیر آب زنی بار منفی دارد و در آن بی‌انصافی مستتر است بنابراین بهتر است از واژه «سوت زدن» استفاده کنیم. سابقه این اصطلاح به عمل سوت زدن پلیس‌های انگلیس در موارد مشاهده ارتکاب جرم برمی­گردد و به تمامی موارد اعلام مشاهده تخلف به عموم مردم یا به سیستم نظارتی در هر دستگاه و سازمان اطلاق می­شود. در نظام سلامت نیز چنین مواردی اعم از اینکه به صدمه به بیمار منجر شده یا نشده باشد، باید گزارش شود و در تمامی مواردی که به صدمه به بیمار منجر شده باشد، حق بیمار است که از واقعه‌ روی داده مطلع شود و به عنوان شاکی خصوصی پیگیر سوء‌رفتار حرفه‌ای پزشک خود باشد.

● خلاصه اینکه...

پزشکی یک حرفه‌ است، نه یک کسب و کار و اعضای آن موظف‌اند نه بر اساس منفعت خود، بلکه بر اساس اولویت مصالح بیمار رفتار کنند. بنابراین با عمل به وظیفه‌ حرفه‌ای خود در حفظ اعتماد بیماران و رعایت حقوق ایشان بکوشیم و مراقب باشیم با غیرمنصفانه و نابجا سوت زدن، مفهوم و اثربخشی آن را از بین نبریم.