از زمین تا آسمان روح

جان هفت پیکر, تطبیق زمین و آسمان, نفس و روح و ماده و معناست

نشست «حکمت و تاویل رنگ در هفت پیکر» در شهر کتاب برگزار شد. دکتر حسن بلخاری در این نشست به بیان کنه و مبادی بنیادین این قصه سترگ پرداخت. آنچه می‌خوانید گزیده‌هایی از سخنان دکتر بلخاری است.

● تقدم خیال بر عقل

از چشمخانه دل و جان نظامی در هفت پیکر، حکمت ما ظهور دیگری کرده است. بخش اول هفت پیکر، تاریخی است که قصه بهرام و جنگ‌ها و سلطنت او و ربودن تاج از میان دو شیر و قصه ازدواج‌های اوست، گرچه هیچ شاعری به یقین به واقعیت وفادار نیست که اگر بود، شاعر نمی‌بود. شعرا از پس پرده خیال به عالم می‌نگرند لاجرم در کلامشان خیال بر عقلانیت مقدم است. بویژه در پایان قصه، گم شدن بهرام گم شدنی است محصول تخیل خلاق نظامی.

بخش دوم هفت پیکر قطعا تاویلی و تمثیلی است. تاویل آنگاه معنا دارد که معانی و مبانی بر اساس عقلانیت و حدود مادی قابل تعریف و تبیین نباشد. هنگامی که بیان یک معنا از منظر قواعد حاکم بر جهان عقل و ماده فراتر می‌رود و در ساحت دیگری قرار می‌گیرد، تمثیل به وجود می‌آید و هر تمثیلی در ساحت حکمت، تاویل دارد.

به گفته وی، معیار برای تمیز واقعیت از خیال یا عقلانیت از مثال این است که در عرصه مثال با مفاهیمی روبه‌رو هستیم که در ساحت عقل و ماده توجیهی برای آن وجود ندارد. به روایت او هنگامی که بهرام به پادشاهی می‌رسد، به قصر خورنق که ساخته سنمار بیزانسی است رفته و دستور به گشایش در همیشه بسته می‌دهد که در آنجا هفت تصویر دیده و عاشق می‌شود و پس از جنگ‌ها، با این هفت دختر از هفت اقلیم ازدواج می‌کند. به نظر در جهان سنت عدد کامل، هفت است و هفت تنها مقام کثرت نیست و در مواردی بیش از آن که معرف کثرت باشد نماد کمال است. به عنوان مثال طواف به دور یار جز به هفت دور تمام نمی‌پذیرد.مهم، مبادی نظری روایت هفت پیکر است. منظور از مبادی نظری لبّ قصه و سنگ بنای زیرینی است که هفت اقلیم بر آن استوار شده و حال حقیقتی که نظامی به دنبال بیان کردن آن است، چیست؟ از دیدگاه جامی نظامی، قصه را بستر تبیین حقیقت قرار می‌دهد و تنها قصه نمی‌گوید. در جهان سنت قصه، به جهت قصه بودنش گفته نمی‌شود و قصه مفسر معنایی پوشیده و مکنون است.

بنیاد هفت پیکر تطابق است. تطابق و تناظر، شاه بیت حیات انسان سنتی است. سنت نه به معنای کهنگی بلکه به معنای دارما و لوگوس و آن حقیقت ازلی که بر اساس آن عالم برپا شده است. این معنا خاص یک تمدن نبوده و جهانی است. در هفت پیکر، آسمان و زمین با هم مانوس می‌شوند. هفت قصر و رنگ و روز زمینی و هفت سیاره آسمانی است. مهم‌تر این‌که رنگ‌ها وجه مادی خود را روایت نمی‌کنند. در بحث معرفت رنگ، حکمای مسلمان رنگ را نور منجمد و نور را رنگ منجمد می‌دانند و شیخ محمد کریم کرمانی در «یاقوت الحمراء» این بحث را مطرح می‌سازد. آن گاه در این قلمرو سیاهی گر ببینی نور ذات است.

● یگانگی زمین و آسمان در هنر سنتی

این «هفت» هفت پیکر، دو وجه مادی و معنوی دارد اما آسمان و سیارات مادی نیستند. نظامی غایت این قصه‌ها را کمال می‌داند و کمال جز در تطابق و تناظر زمین و آسمان روح ظهور نخواهد کرد. پس قصد نظامی از قصه‌گویی این است که مخاطبش نیز راه این انطباق و کمال را بپیماید. به بیان وی، اهل معنا معتقدند بین زمین و آسمان تمایز نیست بلکه در ساحت عقل تمایز وجود دارد و باید داشته باشد، زیرا تا تمایز ایجاد نشود درک ایجاد نخواهد شد. در مقام مثال در سنت هند، اثر هنری باید به گونه‌ای به وجود آید که تصویر حقیقت، خود حقیقت باشد و حجاب و مجاز آن نباشد.

نه حضور را می‌پوشاند و به غیبت تبدیل می‌کند و نه تنها تصویر است زیرا تمایزی بین ذهن و عین در هنر سنتی وجود ندارد؛ بنابراین مسیری که طی می‌شود تا این‌گونه اثر هنری به وجود بیاید بسیار مهم خواهد بود. در هند سودارما، فطرت شخصی است و با این‌که ماده، روح را به اسارت کشیده است اما حقیقت آسمانی در وجود هنوز وجود دارد. یکی از ویژگی‌های جهان ماده التباس به معنای آشفتگی و آغشتگی خیر و شر است. لاجرم ریاضت، پرهیز، عبادت، پاکی، تقوا، شرافت و انسانیت لازم است تا خیر از شر زدوده شود. مثال چینیان و رومیان غزالی بیان همین سیقل زدن یا حجاب ساختن است. جهان ماده به اندازه خود محدود است و اثر هنری که تقلید از آن باشد، محدود را محدودتر و به همین دلیل افلاطون هنرمند را از شهر آرمانیش بیرون می‌کند؛ اما هستند نقاشانی که نقش بر دل می‌زنند و این نیاز به زدایش دارد.۴

مرحله سوم رویش صور الهی در جان است و مرحله چهارم نیز به این معناست که هر وجه زمینی با ماهیت آسمانی‌اش دیده شود که بسیار زیباست. با قائل بودن به وجه آسمانی هر چیز و نگاه کردن به آن با استناد به وجه آن دیگر پدیده‌ها حجاب نمی‌شوند.

مهدی امام‌بخش