تولید به مثابه یک عبادت

جایگاه تولید و سرمایه گذاری در نظام اقتصادی اسلام

نظام اقتصادی اسلام، افزایش تولید و بهره برداری از منابع طبیعی را با مفهوم عدالت ارتباط داده است. اصول اسلامی برای رشد تولید در جامعه بر

سرمایه های انسانی و سرمایه ‌های مادی تأکید دارد. قوانین اسلام با طرح برخی اصول، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی را تشویق می نماید که نشانگر اهمیت فعالیت بخش خصوصی و مردمی در کنار بخش دولتی است.

توسعه و رشد اقتصادی هر جامعه ای به ظرفیت و توان تولیدی آن سرزمین بستگی دارد. تولید ملی هر کشور در گرو عوامل جریان تولید و میزان فعالیت و کارکرد آنها می باشد. نقش و اهمیت عوامل تولید یکسان بوده و جریان تولید نیازمند همکاری متقابل سه عامل منابع، نیروی انسانی و سرمایه مادی می باشد. دو عامل در شکل گیری ظرفیت و توان تولیدی یک کشور نقش اساسی دارد: سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی. با اینکه این دو عامل مکمل یکدیگر بوده و نمی توان یکی را جایگزین دیگری نمود، اما سرمایه گذاری در عامل نیروی انسانی علت شکل گیری و تکوین سرمایه فیزیکی است.

مکاتب مختلف جهان، نظریات و دیدگاه های مختلفی در زمینه تولید و کار اقتصادی دارند. در اندیشه یونان باستان، از آنجا که کار اقتصادی به بردگان سپرده می شد، فعالیتی تحقیرآمیز و پست محسوب می‌شد، آنها با برده کردن افراد دیگر، خود را از انجام کار فارغ می کردند. در آثار فلاسفه یونان نیز همین دیدگاه وجود داشته است، از نظر آنان، وظیفه انسان در تفکر سیاسی و فلسفی خلاصه می شود. اما در نظام اسلامی، کار و کوشش اقتصادی انسان نه تنها از ارزش او نمی کاهد، بلکه باعث ارتقای جایگاه او در جامعه و نوعی عبادت خداوند است. اسلام، قوانین و مقررات خاص و متمایزی در باب مسائل اقتصادی، کار و تولید مطرح ساخته است که با اهداف و آرمان های نظام اسلام مرتبط است.

قوانین و احکام اسلام به نحوی تدوین یافته که جامعه مسلمانان را به سوی توسعه و استقلال اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سوق می دهد و بر کار و جهاد انسان ها برای حل نیازمندی های عمومی اجتماع اهمیت زیادی قائل است. اسلام خواهی سربلندی و عزت جامعه مسلمانان است و زمینه های ترقی و پیشرفت آنان را از ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراهم ساخته است، بخصوص از لحاظ اقتصادی، هر گونه تسلط کشورهای بیگانه و وابستگی به آنها را نفی کرده است. این امر میسر نمی شود مگر با تشکیل سرمایه های فیزیکی و پرورش نیروی انسانی تحصیلکرده و آگاهی به آخرین دستاوردهای دانش و فناوری روز. جامعه اسلام برای اینکه بتواند هر گونه وابستگی به دشمنان را رها ساخته و استقلال اقتصادی خود را از اجانب فراهم سازد، بایستی سرمایه مادی و سرمایه انسانی متخصص را دارا باشد، این دو عامل، شرط اصلی نیل به اهداف توسعه و رشد اقتصادی است.

اهمیتی که اسلام به فراگیری علم و دانش داده است، نشانگر این مسئله است که اسلام خواهی پیشرفت و تکامل چند بعدی اجتماع مسلمانان است. در آیین اسلام، طلب دانش و یادگیری علوم بیشتر از عبادت و انجام فرایض دینی اهمیت یافته است. لذا بر هر مسلمانی واجب است که خود را با علوم مختلف و تخصص روز مجهز ساخته و جامعه اسلام را به سوی رشد اقتصادی و تولید همه جانبه و توسعه اقتصادی سوق دهد. اصول اسلامی برای رشد تولید در جامعه بر سرمایه‌‌های انسانی و سرمایه های مادی تأکید دارد و بر مجاهدت نیروی انسانی و سرمایه گذاری بخش خصوصی اهمیت قائل است.

شیوه های تولید در نظام اقتصادی اسلام

تولید شامل هر کار مفید اقتصادی است که فرد و جامعه، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از منافع آن بهره مند شود. از این رو در کنار آنکه کار و فعالیت اقتصادی کشاورز یا کارگر، تولید است، تدریس معلم و نظریه پردازی های یک نویسنده که خدمات ارزنده ای جهت پرورش و تربیت اندیشه عمومی و تفکرات مردمی ارائه می دهد نیز نوعی تولید محسوب می شود. در یک جامعه تمامی افراد با تولید محصولات و ارائه کالا و اجناس مورد نیاز مردم، به اجتماع خود خدمت می کنند.

نظام اقتصادی اسلام به مسئله افزایش تولید و استفاده حداکثری از منابع طبیعی در محدوده قوانین نظام اقتصادی اهمیت داده است. بر خلاف نظام سرمایه داری که هر روشی را برای استفاده از منابع محیطی مجاز می داند، اسلام شیوه بهره برداری از امکانات طبیعت و استفاده بهینه از آن را با اندیشه و نظریه عدالت وفق داده و هر گونه بهره برداری بی رویه و غیر مجاز از منابع محیطی را جایز نمی داند. از دید اسلام، خداوند نعمت ها و الطاف زیادی را در جهان قرار داده و به انسان اجازه استفاده و بهره برداری از آن را متناسب با قوانین دینی داده است.

بسیاری از آیات و احادیث، اندیشه و فکر انسان را به کار و تولید معطوف ساخته و کار و جهاد اقتصادی از فرایض معنوی و دینی محسوب می گردد. طبق آموزه های اسلام، کار در ردیف عبادت قرار گرفته و کسی که برای کسب روزی حلال برای خانواده اش تلاش و کار کند، پاداش جهاد در راه خدا را به دست می آورد. «امام رضا(ع): الذی یطلب من فضل الله عزوجل ما یکفّ به عیاله اعظم اجراً من المجاهد فی سبیل الله». حضرت پیامبر (ص) با بوسه زدن بر دستان پینه بسته کارگر، اهمیت کار و کوشش برای کسب درآمد حلال را نشان دادند.

در نظام سرمایه داری، هدف بنگاه های تولید فقط حداکثر سازی سود است، هر چند که این فعالیت ها باعث تخریب محیط زیست یا نابودی انسان ها گردد. اما در نظام اقتصادی اسلام، علاوه بر کسب سود و رفع احتیاجات عمومی جامعه، هدف اصلی ایجاد اجتماعی کامل و هدایت انسان ها به سوی کمالات اخلاقی است. بر اساس این اصل، هر شیوه تولید و کسب و کار که انسان را از ارزش های معنوی و کمالات انسانی دور سازد و باعث ترویج اصول پول‌پرستی و گرایش های منحرف شود، نفی و نادرست می باشد. هدف از تولید، تأمین نیازهای مردم و ایجاد جامعه ای ایده آل برای نیل به اصولی چون انسان دوستی، تعاون و دستگیری از نیازمندان است. بنابراین رشد تولید و افزایش ثروت از نظر اسلام هنگامی مطلوب است که رفاه و آسایش جامعه را تأمین کرده و اثر مثبتی بر حیات اقتصادی و اعتقادی افراد اجتماع بگذارد. فعالیت تولیدی که با هدف نزدیکی به مکارم اخلاقی و معنوی باشد، نوعی عبادت تلقی می شود.

سرمایه گذاری در نظام اقتصادی اسلام

یکی از شرایط اصلی برای تولید، سرمایه گذاری است که در آن کالا و خدمات مورد نیاز جامعه از طریق سرمایه ایجاد می شود. تحقق یافتن اهداف رشد و توسعه اقتصادی نیازمند یک سری سرمایه‌گذاری هاست. نظام اقتصادی اسلام، اندوختن مال و ثروت راکد و عدم به کارگیری آن در جامعه جهت تأمین نیازهای عمومی را نکوهش نموده و مردم را به سرمایه گذاری در جامعه با هدف تجهیز مسلمانان در ابعاد نظامی، سیاسی، اقتصادی و اعتقادی دعوت نموده است. هدف از این سرمایه گذاری، اقتدار و پیشرفت کشور اسلامی است.

بسیاری از احادیث و روایات مردم را به سرمایه‌گذاری در امر کشاورزی و استفاده از منابع آب و خاک برای تأمین احتیاجات فردی و اجتماعی تشویق کرده است تا زمینه های ترقی جامعه و رفاه مردم فراهم گردد.

واگذاری برخی از امور اقتصادی به مردم، هزینه های تولید را کاهش داده و کارایی و بهره وری را افزایش می دهد. در سرمایه گذاری نیز به کارگیری سرمایه ‌های مردمی و ادغام آن در جریان تولید ملی، کارکرد و بهره وری اقتصادی را بالا می برد، چرا که جریان تولید نیازمند سرمایه هنگفتی است که از توان بخش خصوصی خارج است و مشارکت مردم و فعالیت آنها در روند تولید می تواند بسیاری از مشکلات را حل نماید. در این صورت دولت اسلامی می تواند سرمایه های بخش خصوصی و مردمی را به سوی تأمین احتیاجات عمومی و ایجاد اشتغال مولد سوق دهد و با حمایت های قانونی و عملی، موانع را رفع و روند سرمایه گذاری را تسهیل نماید.

بسیاری از احکام و مقررات اقتصادی و حقوقی اسلام، بستر مناسبی را برای فعالیت و مشارکت بخش خصوصی فراهم می کنند. قوانین اسلام با طرح برخی اصول، سرمایه گذاری بخش خصوصی را تشویق می نماید که نشانگر اهمیت فعالیت بخش خصوصی و مردمی در کنار بخش دولتی است. مثلاً در سیره سیاسی پیامبر اکرم (ص) برخی اراضی موات و معادن که جزء بخش عمومی و متعلق به حاکم و دولت اسلامی است، جهت آبادانی و

بهره‌برداری به مردم واگذار می شد تا بخش خصوصی نیز در جریان سرمایه گذاری و تولید شرکت داشته باشد و حاکم و دولت اسلامی بر امور نظارت کند. همچنین حل برخی از مسائل و مشکلات جامعه که از عهده عموم بر می آمد، به خود آنها سپرده می شد تا مردم نیز در مسائل اقتصادی اجتماع سهم داشته باشند.در پایان، کلامی از امام خمینی (ره) در این باب نقل می شود، حضرت امام بر نقش نظارتی دولت و واگذاری کارها به بخش خصوصی (جز در مواردی که با مصلحت عموم و منافع ملی مغایرت داشت) تأکید داشت. در وصیت نامه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در این باره آمده است: «وصیت من به مجلس و شورای نگهبان و دولت و رئیس جمهور و شورای قضائی آن است که... به مالکیت و سرمایه های

مشروع احترام گذارید و به ملت اطمینان دهید تا سرمایه ها و فعالیت های سازنده به کار افتند و دولت و کشور را به خودکفایی و صنایع سبک و سنگین برسانند.» (صحیفه نور امام خمینی (ره)، ج۲۱، ص۲۰۱)

معصومه نعمتی

منابع:

محمد جمال خلیلیان، شاخص های توسعه اقتصادی از دیدگاه اسلام، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، مرکز انتشارات،۱۳۹۰

دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، ۱۳۷۱

سید محمد باقر صدر، اقتصادنا، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۵

مایکل تودارو، توسعه اقتصادی در جهان سوم، غلامعلی فرجادی، تهران، موسسه عالی پژوهش و برنامه ریزی، ۱۳۷۷