حافظه

حـافظه میتواند یك تغییردائمی درون یاخته ای باشد، یا چنانكه هب(روانشناس) برای اولیـن بار

گفته است ، برقرارشدن اتصالات تازه بین یاخته های عصبی مغز باشد كه الگوهای خاصی را به وجود می آورند درحالیكه هر الگو رد یك یاد است . ازآنجا كه معلوم شده است تركیب پروتئین درتشكیل حافظه ی درازمدت دخالت دارد ، بعضی از پژوهشگران نیز به این فكرافتاده اند كه یادها ممكن است به صورت مولكولهای پروتئین ذخیره شوند .

بسیاری از پژوهشگران معتقدندكه جایگاه عمده ی حافظه در مغز، هیپوكامپ است ؛ هیپوكامپ به ناحیه ای ازبافتهای مغز گفته می شود كه در زیر قطعه ی گیجگاهی قرار دارد . درحالیكه هیپوكامپ ظاهراً به نحوی با حافظه ارتباط دارد ، نتایجی كه از آزمایش روی حیوانات به دست آمده اند فعلاً با قطعیت چیزی را روشن نمی كنند .

به هر حال باید گفت كه تشكیل یادها و خاطره ها و بازیابی آنها نمیتواند منحصر به قسمت خاصی از مغز باشد . آنچه بیش از جای حافظه در مغز اهمیت دارد ، فرایندهایی هستند كه در زیربنای حافظه قرار دارند . تحقیقات نشان میدهند كه دو نوع حافظه وجود دارد : حافظه ی كوتاه مدت و حافظه ی درازمدت . حافظه ی كوتاه مدت ازاینرو چنین نامیده شده است كه چند دقیقه ای بیشتر دوام نمی آورد . اما فرض براین است كه حافظه ی درازمدت تقریبا همیشگی می باشد . درباره ی اینكه آیا این دو حافظه نمودهای متفاوت یك رد یاد واحد در مغز هستند یا این كه نتیجه ی دو رد یاد یا حتی بیشتر، بین روانشناسان اختلاف نظر وجود دارد . روانشناسان اصطلاح رد یاد را در معنایی وسیع و نه چندان دقیق به كار می برند و منظورشان نوعی اثر فیزیكی است كه یك رویداد در مغز به جای می گذارد . این اثر ممكن است فیزیولوژیكی باشد ( مثلاً اتصال یاخته های عصبی ) یا ممكن است زیست- شیمیایی باشد ، از نوع تغییراتی كه در خود یاخته ی عصبی بوجود می آید . باری ، ماهیت آن روشن نیست . بنابر نظریه ی رد یاد واحد ، یاد با گذشت زمان تقویت میشود و با ثبات تر می گردد و به حافظه ی درازمدت تبدیل می شود . فراموشی نیز تضعیف شدن یا از بین رفتن این رد در مغز است. كثرت گرایان معتقدند كه فقط یك رد یاد به وجود نمی آید ، بلكه لااقل دو رد یاد تشكیل می شود : یك رد كوتاه مدت كه امكان یادآوری فوری را فراهم می سازد و دیگری رد درازمدت كه با گذشت زمان با ثبات تر می شود و حافظه ی درازمدت را تشكیل می دهد . مثلاً در آزمایشگاه به حیوانی می آموزند كه كاری را انجام دهد و بلافاصله قبل یا بعداز آزمایش به او دارویی تزریق می كنند كه از قبل می دانند فلان فرایند فیزیولوژیكی یا زیست- شیمیایی را مختل می كند . سپس او را مورد آزمایش قرار میدهند تا ببینند از عهده ی انجام دادن كاری که به او آموخته شده است برمی آید یا نه ، یا به بیان دیگر به یاد می آورد یا نه . ازاین گذشته ، عملكرد او را با عملكرد حیوانات دیگر كه همان آموزش را دیده اند اما به آنها یا محلول نمكی تزریق شده كه هیچ تأثیری روی حافظه ندارد و یا اصلاً دارویی به بدن آنها وارد نشده است ، مقایسه می كنند . درروش دوم فرایندهای حافظه را مختل نمی كنند اما مترصد تغییراتی هستند كه هم زمان با یادگیری یا یادآوری چیزی در مغز حیوان رخ می دهند .

اما هردو روش اشكالاتی دارند . اشكال عمده ای كه در روش اول وجود دارد این است كه دارو ممكن است بیش از یك فرایند را در آن واحد مختل سازد . آنچه به فراموشی تعبیر می شود ممكن است در واقع ناتوانی حیوان برای انجام دادن آن كار باشد . دارو ممكن است فرایندهای مؤثر دیگر را مختل كرده ومانع شده باشد كه حیوان آن كار را اصلاً یاد بگیرد . اشكال عمده ای كه در روش دوم وجود دارد این است كه تغییرات متعددی می توانند در مغزرخ دهند وبه یادگیری ربط داده شوند . وقتی محقق روی یكی از آنها انگشت میگذارد به هیچ روی معلوم نیست كه این تغییر، فرایند نهایی در تشكیل یاد است و یا یك مرحله ی بینابینی است كه ممكن است حائز اهمیت باشد یا نباشد . مرحله ی نهایی یا ماحصل این پردازش میتواند نوعی اثر فیزیولوژیكی یا زیست- شیمیایی در مغز باشد كه ما آن را حافظه ی درازمدت می نامیم . در هریک از مراحل این پردازش متوالی ، می توان اطلاعات را بازیافت .

ظاهراً سه مرحله ی كاملاً مشخص در تشكیل یاد وجود دارد : یكی مرحله ی كوتاه مدت ، دیگری مرحله ی گذر و سومی مرحله ی درازمدت . مرحله ی درازمدت نیاز به تركیب یا سنتز پروتئین دارد .

این مراحل متوالی هستند ؛ شما یكی را از بین ببرید و مراحل بعدی خود به خود از بین می روند . بااینهمه ، در مفهومی دیگر می توان این مراحل را موازی نیز دانست . این فرایندها ، فارغ از اینكه ماهیت آنها زیست- شیمیایی باشد یا چیزی دیگر، بطور خطی یكی پس از دیگری قرار نمی گیرند .

دو نوع فعالیت به موازات هم صورت می گیرند : یكی شكل گرفتن مرحله ی گذر در یادسپاری است كه بستگی به پمپاژ سدیم دارد و دیگر جذب اسیدهای آمینه است كه بعداً برای ساختن پروتئین لازم هستند و آن نیز بستگی به پمپاژ سدیم دارد . بدین ترتیب ، فرایندهای موازی و متوالی هر دو صورت می گیرند .

می توان گفت مدل آنها از نوع رد یاد واحد است ، زیرا مستلزم پیوستار واحدی است كه حافظه ی كوتاه مدت و درازمدت هر دو را در بر می گیرد . ازطرف دیگر آن را میتوان رد یاد چندگانه به حساب آورد ، زیرا در طول این پیوستار شما همواره می توانید به اطلاعات دسترسی داشته باشید ، یا به بیان دیگر آنها را به خاطر آورید .

درنتیجه ی این پژوهشها ، آنها معتقدند كه بعضی از فرایندهای اساسی را كه در تشكیل یاد دخالت دارند كشف كرده اند . اما هنوز پرسشهای زیادی هستند كه بدون پاسخ ماده اند . مثلاً ما هیچ نمی دانیم كه فرایندهای دیگر حافظه كدام هستند .

هیچ نمی دانیم چگونه اطلاعات ذخیره شده در حافظه به یاد می آیند ، یا ما چگونه آن ها را به خاطر می آوریم . هیچ نمی دانیم كه آیا تشكیل یاد و بازیابی آن مستلزم فعالیت قسمتهای مختلف مغز است یا مراكز واحدی آنها را به عهده دارند . درباره ی اینكه فراموشی چگونه رخ می دهد اطلاعات ما بسیار اندک است .

با دارو می توان فرایندهای حافظه را مختل كرد و ایجاد فراموشی كرد . اما این بدان معنا نیست كه فراموشی عادی نیز همان راهی را طی می كند كه فراموشی ناشی از دارو طی می كند . آیا حافظه ، وقتی به صورت درازمدت درآمد ، هیچگاه واقعاً از بین نمی رود ؟ این سؤالی است كه هیچ دانشمندی نمی تواند به آن پاسخ گوید . آنچه ما می توانیم بگوییم این است كه دراین لحظه دستخوش فراموشی شده است .

معلوم شده است كه هورمون ها نیز در كار حافظه دخالت دارند . آنها می توانند یادآوری را تسهیل یا از آن جلوكیری كنند . كورتیكوستروئیدها ( یعنی هورمونهایی كه از غدد فوق كلیه ترشح می شوند ) می توانند اثر بازدارنده ی داروهای دیگر را خنثی كنند . بنابراین ، چنین مینماید كه در بدن ، هورمونی وجود دارد كه می تواند تشكیل یاد را تسهیل كند .

● یادآوری و فراموشی

یـادآوری همـان حفـظ و نـگهـداری مكتسـبـات اسـت هـرچند ممكـن است همیشه از فرایـنـــد

نگهداری آگاه نباشیم . بسیاری از چیزهائی كه یاد گرفته‌ایم و یاد می گیریم بدون آگاهی و توجه است این امر بخصوص در عاداتی كه به حركت مربوط است ، صادق است . در این موارد همچنان یادآوری در كار است اما نوعی یادآوری كه بیشتر نگهداری عصبی است . این نوع یادآوری را گاه یادآوری " بیولوژیک "‌ می گویند .

بدون یادآوری - لااقل به صورت بیولوژیک آن - یادگیری ممكن نخواهد بود زیرا هر قدر در یادگیری كوشش كنیم همچنان در جای اول خود خواهیم ماند . هرچه یادگیری بهتر صورت گیرد تغییر بیشتری در ما به وجود می آید و محركی كه سابقاً در ما بی اثر بود ، مؤثر واقع می شود .

همانگونه که گفته شد فراموشی یعنی حفظ نكردن یا از دست دادن آنچه كسب كرده یا یاد گرفته‌ایم . فراموشی نیز ممكن است مثل یادآوری آگاهانه نباشد . اگر ازنظر بیولوژیک بنگریم فراموشی نیز مثل یادآوری جزء لازم یادگیری است زیرا باید بتوانیم همراه نگهداری پاسخهای درست از نگهداری پاسخهای نادرست ایمن باشیم تا یادگیری صورت بپذیرد .

یادگیرنده خوب چیزها را زود یاد می گیرد و آنچه را یاد گرفته است ، خوب بیاد می سپارد و نگهداری می كند . یادگیری و بیاد سپاری و فراموشی با هم ارتباط نزدیك دارند .

یادآوری و فراموشی درجات دارند . به نظرمی رسد كه می توانیم چیزی را كه یاد گرفته‌ایم كاملاً در یاد حفظ كنیم یا كاملاً فراموش كنیم . گفتیم نمی توان اثبات كرد كه چیزی كه یاد گرفته شده است ممكن است كاملاً فراموش شود .

اگر از شما بخواهند گذشته دور خود را بیاد آورید ممكنست وقایعی از دوران كودكی بیاد شما آیند كه از وجود آنها آگاه نبوده‌اید . ممكن است در حال عادی نتوانید وقایع زودتر از سه یا چهار سالگی را بیاد آورید هر چند در مواردی نادر وقایعی از سال اول زندگی خود را بیاد آورده‌اند .

یادآوری چیزی ، ممكن است كامل یا ناقص یا بسیار ضعیف باشد . اگر شعری را در كودكی یاد گرفته‌اید ، ممكنست همه ی آن بیادتان باشد و بتوانید آن را پس دهید ؛ ممكنست نتوانید آنرا پس دهید ولی بدانید كه آن را در كودكی یاد گرفته‌اید . ممكن است حتی نتوانید بیادآورید كه آن را در كودكی یاد گرفته‌اید ولی وقتی مقرر شود آن شعر و اشعار دیگر را از نو بیاد بسپرید برای بیاد سپردن آن شعر بخصوص ، دفعات تمرین كمتر لازم باشد . در این مورد هر چند نگهداری و یادآوری بسیار ضعیف است ، اما درجه ای از آن همچنان موجود است.

یادآوری ممكن است به صورتهای مختلف تجلی كند . مثلاً حركتی را كه آموخته‌ایم ، تكرار كنیم یا با تمرین كمتری از آنچه برای آموختن حركت تازه‌ای لازمست ، حركتی را كه پیش از این آموخته‌ایم از نو یاد بگیریم و یا دنبال چیزی بگردیم كه در گذشته داشته‌ایم .

در طول مدتی كه می توانیم عمل بخصوصی را بیاد داشته باشیم بستگی با میزان تمرینی دارد كه در آن كار داشته ایم . مهارتهایی از قبیل با قاشق و چنگال غذا خوردن را چندان تمرین كرده‌ایم كه اگر مدتی هم آن را تمرین نكنیم ، فراموش نخواهیم كرد .

چون اغلب آنچه از یادگیریهای ما كاملاً بیاد می مانند و كم فراموش می شوند اعمال یاد گرفته هستند ، كه بیشتر و بهتر از یادگیری‌های كلامی بیاد می مانند و دیرتر فراموش می شوند .

آزمایشهایی برای تحقیق این موضوع ترتیب داده‌اند كه در آنها كارهای كلامی ( از قبیل حفظ كردن هجاهای بی معنی )‌ و كارهای حركتی را به اشخاص آموخته‌اند و دقت كرده‌اند كه دفعات تمرین دراین دونوع مختلف فعالیت مساوی باشد . نتیجه‌ای كه بدست آورده‌اند این است كه یادآوری مهارتهای حركتی بهتراز یادآوری مهارتهای كلامی نیست .

● سنجش یادآوری به وسیله از نو یادگیری

برای سنجــش میزان یـادآوری - یا فـرامـوشـی - می توان وقت یا دفعات تمرین را كه برای این كار

صرف شده را اندازه بگیریم و با وقت یا دفعات تمرین كه برای یادگیری اصلی لازم بود ، بسنجیم . تفاوت این دو ، میزان صرفه‌جویی در وقت و تمرین را می رساند كه یادآور چیزیست كه در گذشته یاد گرفته شده است .

صرفه جویی در وقت و كوشش ممكنست در مواردی نیز پیش آید كه یادگیری اصلی بسیار ناقص بوده است و اصلاً قصد بیاد سپردن در كار نبوده است . آزمایشی كه در این مورد انجام شده است چنین است : روانشناسی چند قطعه از زبان یونانی را بین سنین پانزده ماهگی و سه سالگی برای كودک خود خواند . چند سال بعد كودک خود را وادار كرد كه آن قطعات را حفظ كند و او بعضی را در سن ۸ سالگی و بعضی را در سن ۱۴ سالگی حفظ كرد . در هر دو مورد عده ی دفعاتی كه لازم بود كودک او ، آن قطعات را بخواند تا بیاد بسپرد كمتر از آن بود كه برای حفظ كردن قطعات مشابه لازم بود . به عبارت دیگر شنیدن قطعات مشابه لازم بود . به عبارت دیگر شنیدن قطعات در كودكی - هرچند نتوانسته بود آنها را بیاد بسپرد - موجب شد كه وقتی در سن هشت سال ونیمگی آن قطعه را حفظ كرد ، ۲۷ درصد صرفه‌جویی در كوشش او واقع شد و در سن ۱۴ سالگی این صرفه جویی ۸ درصد بود .

منابع تحقیق :

۱. مغزورفتار زیست شناسی در زندگی روزمره ، کمپ بل . فرانک - سینگر . جورج ، ترجمه : باطنی . محمدرضا ، انتشارات فرهنگ معاصر

۲. اصول روانشناسی ، مان . ال . نرمان ، ترجمه : صناعی . محمود ، نشر اندیشه

۳. زمینه روانشناسی ، اتکینسون . ال . آر – اتکینسون . آر . اس - هیلگارد . ای . آر ، ترجمه : دکتر براهنی و دیگران ، جلد ۱ و ۲ ، انتشارات رشد

۴. اصول روانشناسی : اصول سازگاری آدمی ، ترجمه و اقتباس : دکتر ساعتچی . محمود ، جلد ۱ و ۲ ، انتشارات امیرکبیر

۵. روانشناسی کار ، تالیف : دکتر ساعتچی . محمود ، نشر ویرایش

مجله روانشناسی ، شماره های : ۸ و ۱۲ و ۱۷ و ۱۸

منابع اینترنتی :

۱. انجمن روانشناسی ایران http://www.jamee-psy.com

۲. Self improvementخبرنامه ی http://www.selfgrowth.com/psychology.html

۳. QCA ارزشیابی و برنامه ریزی درسی http://www.qca.org.uk/ca/foundation/planing for learning.asp

۴. راهنمای نشریات روانشناسی http://clas.uft.edu/users/gthursby/psi/journals.htm