جای خالی مشق شب

تفاوت سریع بین نسل ها, زاده فرهنگ شهرنشینی و ارزش های رسانه ای است

فیلم جای خالی، ساخته امیر نعیم‌حسینی است. این فیلم دوباره‌سازی فیلم مشق شب ساخته عباس کیارستمی در سال ۱۳۶۶ است. فیلم نگاهی نقادانه دارد به مسائل آموزشی و تربیتی شاگردان مدرسه ابتدایی شهید معصومی. شکل روایت فیلم، مصاحبه‌های مستقیمی است که کارگردان با شاگردهای مدرسه درخصوص موضوعات مختلف انجام می‌دهد.بازتولید این فیلم و کنارهم گذاشتن تصاویر دو فیلم تلاشی است برای به نمایش درآوردن تغییرات صورت گرفته در فاصله زمانی ۲۰ سال و به مثابه یک تحقیق طولی حول یک مساله خاص است. در جامعه‌شناسی به این روش تحقیق، پانلی گفته می‌شود.

از همان ابتدای فیلم که ماشین‌ها، خیابان‌ها و فضای‌های عمومی مدرسه را نشان می‌دهد، تغییرات رخ داده به وضوح نمایان می‌شود. بعد از آن نوبت به مصاحبه‌ها می‌رسد. اولین تفاوتی که به چشم می‌خورد راحتی بچه‌های امروز با دوربین است. آنها بدون لکنت و با صدای بلند به پرسش‌ها پاسخ می‌دهند و تنها لباس فرم مدرسه مشابه بچه‌های ۲۰ سال پیش هستند.

اولین موضوع مورد پرسش کارگردان از بچه‌ها در خصوص مشق شب است. سوالاتی از این دست: چقدر برای نوشتن آن وقت می‌گذارند؟ تا حالا شده مشق خود را ننویسند؟ علت چه بوده و چه کسی به آنها در انجام تکالیفشان کمک می‌کند؟

تفاوتی که در پاسخ‌ها روشن می‌شود، تفاوت نقش افراد خانواده ‌در کمک کردن به فرزندان است. در نسل قبلی نقش برادرها و خواهرها پررنگ‌تر است. بچه‌های امروز با حضور در کلاس‌های خصوصی مشکلاتشان را حل می‌کنند؛ والدین آنها فرصت کمتری دارند که به کودکان خود یاری رسانند. نقش پدربزرگ و مادربزرگ‌ها در این دوره پررنگ‌تر شده‌ است. این خود نشان‌دهنده تغییر ساختار خانواده است که تعداد کم فرزندان و شاغل بودن والدین نقش آموزشی خانواده را کاهش داده است.

● تشویق یا تنبیه

سوالات بعدی در مورد تشویق و تنبیه است. کودکان دیروز با مفهوم تنبیه بیشتر آشنا بودند و اعتراف می‌کنند که از طرف والدین‌شان مورد تنبیه بدنی قرار گرفته‌اند. در مقابل کودکان امروز شاهد چنین برخوردهایی نبوده‌اند و بیشتر انتظار دارند مورد تشویق قرار گیرند. تشویق راهکار تربیتی والدین امروز است؛ شیوه‌ای که در گذشته کمتر اتفاق افتاده است.

● اوقات فراغت و علایق

پرسش بعدی به‌چگونه گذراندن اوقات فراغت و علایق بچه‌ها مربوط می‌شد. آنچه محسوس است فرزندان امروز از فضای کودکی فاصله گرفته‌اند، علایق آنها دیگر کارتون‌های بچه‌گانه همچون پینوکیو و غیره... نیست بلکه تفریحات بزرگسالانه با محتوای خشونت‌آمیز است. دیدن مسابقات کشتی کج، فیلم‌ و کارتون‌های بزن بزن و بازی‌های کامپیوتری که عموما برای سنین بالای ۱۸ سال تهیه شده است، علایق آنها را تشکیل می‌دهد.

وقتی در مورد خشونت از کودکان سوال می‌شود اکثرا نگرشی مثبت به آن دارند و اعتراف می‌کنند از دیدن صحنه‌های خشونت‌آمیز لذت می‌برند و از درگیری و دعوا با سایر همکلاسی‌هایشان هراسی ندارند.

نکته دیگری که در صحبت‌های آنها وجود دارد متاثر بودن از شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای است. این نشان می‌دهد ذهن و نگرش نسل فردا دیگر در انحصار رسانه‌های داخلی قرار ندارد.

موضوع دیگر تغییر در نوع بازی کودکان است. کودکان امروز کمتر وقت خود را به سرگرمی‌های دسته‌جمعی و تیمی می‌گذرانند و بیشتر درگیر بازی‌های الکترونیکی مختلف مانند پلی استیشن، کامپیوتر و گوشی موبایل هستند یا مشغول تماشای تلویزیون می‌باشند. موسیقی مورد علاقه آنها سبک رپ است که براحتی می‌توانند اسم ۱۰ نفر از خوانندگان آن را نام ببرند.

در لابه‌لای مصاحبه‌های فیلم، چگونگی برگزاری مراسم‌های مذهبی در مدرسه نشان داده می‌شود. در فیلم مشق شب، کیارستمی صحبت‌های خود را به شکل روایت (naration) نریشن بیان کرده و می‌گوید به علت بازیگوشی و عدم درک صحیح کودکان متاسفانه برای حفظ حرمت از پخش صدای مراسم معذوریم. در نسخه زمان حال متوجه می‌شویم در چگونگی اجرا تغییری به وجود نیامده و همچنان بچه‌های بازیگوش بدون توجه به صحبت‌های مداح مشغول شیطنت و بازیگوشی هستند به شکلی که مداح مجبور می‌شود با چند کودک برخورد کند.

پس از نمایش فیلم اعضای جلسه نظرات خود را در خصوص فیلم و مسائل به نمایش درآمده مطرح کردند.

دکتر داور شیخاوندی مدیرگروه در پاسخ یکی از حضار در مورد این سوال که تغییراتی که در این فیلم به نمایش درآمده بیشتر در چه حوزه رخ داده و روند این تغییرات تا چه حد مثبت و منفی است، اعلام کرد که اولا این فیلم گویای همه جامعه نیست؛ بلکه نشانه‌هایی به شما می‌دهد که به آن فکر کنید. تغییرات در همه جا صورت نگرفته‌است. تغییرات به نمایش درآمده متاثر از فرهنگ شهرنشینی و ارزش‌های رسانه‌ای است که منجر به تغییرات بین نسلی شده است.

به گفته وی شدت تغییرات به حدی است که می‌توان از آن به گسست بین نسلی نام برد. در زمان گذشته نیز شاهد این گسست بوده‌ایم. نسل گذشته‌ از وجه سیاسی با پدران خود متفاوت بودند و هدفشان ساختن دنیایی جدید و رویایی بود، تفاوتشان با نسل امروز این است که آنها به آینده فکر می‌کردند اما نسل امروز در حال زندگی می‌کند. این را هم نباید فراموش کرد که هر نسلی خصوصیات و مسائل خاص خود را دارد.

فرید میرموسوی