سدهای زیرزمینی

در مناطق خشک و نیمه خشک جهان ماسه و شن ته نشین شده در آبراهه ها و رودخانه ها می توانند آب را برای اهداف شرب همانند آبیاری فراهم کنند بعضی از آبراهه ها فصلی هستند ولی می توان آن را دائمی کرد بستر آبراهه هایی که خشک هستند ولی دارای پوشش گیاهی سبز در بستر و پهنه های سیلابی هستند, نشان میدهند که آنها بایستی منبع آب در مجاورت زیر سطح بستر باشند

در مناطق خشک و نیمه خشک جهان ماسه و شن ته نشین شده در آبراهه‌ها و رودخانه‌ها می‌توانند آب را برای اهداف شرب همانند آبیاری فراهم کنند. بعضی از آبراهه‌ها فصلی هستند ولی می‌توان آن را دائمی کرد. بستر آبراهه‌هایی که خشک هستند ولی دارای پوشش گیاهی سبز در بستر و پهنه‌های سیلابی هستند، نشان میدهند که آنها بایستی منبع آب در مجاورت زیر سطح بستر باشند.

سدهای زیرزمینی طبیعی اغلب دلیلی برای محدوده‌های آب جمع شده و پوشش حاصله هستند. پوشش سنگی بیرون زده از بستر رودخانه که در مقطع عرضی آن گسترش یافته است بصورت یک سد عمل کرده و مانع عبور جریان از زیر سطح زمین و از میان بستر ماسه‌ای رودخانه می‌گردد. جریانهای سیلابی فصلی نیز دو سمت آبراهه را اشباع می‌کنند.

اصلاح و بهبود سدهای زیرزمینی طبیعی و یا ایجاد نوع جدید آن در مقدار ارزش و تاثیر معنی دار آن در ذخیره و افزایش منابع آبی است. سدهای زیرزمینی را می‌توان از بتن، سنگ و ملات و گابیون با پوشش ضد آب مثل ورقه‌های پلاستیکی یا لایة رسی و یا خاک تثبیت شده احداث نمود.

این موضوع دارای اهمیت است که سد بر روی یک بستر نفوذ ناپذیر ساخته شده و دو طرف سد به دو تکیه گاه آبراهه تا جاییکه مورد نیاز باشد اتصال می‌یابد تا در مواقع سیلابی از فرسایش و عبور جریان جلوگیری کند.

مزایا و منافع احداث سد زیرزمینی در مقایسه با سدهای سطحی عبارتند از:

۱) افت ناشی از تبخیر در مناطق خشک در سد زیرزمینی بسیار کمتر از سد سطحی است که آب در معرض نور خورشد و گرما قرار دارد.

۲) نگهداری سدهای زیرمینی بسیار راحت تر و ارزانتر از سدهای سطحی است.

۳) از تولید مثل و تکثیر حشرات و انگلها مثل پشه جلوگیری می‌شود.

۴) آلودگی آب ذخیره شده توسط مردم و حیوانات بصورت قابل توجه‌ای کاهش می‌یابد بویژه بصورت یک چاه و پمپ دستی می‌توان آب را بهداشتی و کنترل شده استحصال کرد.

سدهای زیزمینی در مقطع عرضی رودخانه و در زیر سطح زمین جهت بهبود وضعیت منابع آب قابل اطمینان و با ارزش در مناطق خشک و نیمه خشک احداث می‌شوند. سدهای زیرزمینی سیلابهایی را که منافذ ذرات درشت دانه بستر رودخانه را پر کرده و به سمت پائین دست از زیر زمین زهکش می‌شوند را کنترل می‌کند. سدهای زیرزمینی اجازة عبور آب باران بدون کاهش جریان به سمت اهالی در پائین دست می‌گردد. علاوه براین سدهای زیرزمینی هیچگونه نیازی به نگهداری نداشته و توسط ماسه یا گل مسدود نمی‌شوند. افت ناشی از تبخیز نیز غالبا زمانیکه آب در ماسه ذخیره می‌گردد وجود ندارد.

ترجیحا سد زیرزمینی بر روی یک لایة نفوذ ناپذیر بدلیل ایجاد حجم بزرگتری از آب احداث می‌گردد. سدهای زیرزمینی را می‌توان در بستر رودخانه‌های بدون لایة نفوذ ناپذیر نیز احداث کرد ولی ممکن است آب کمتری را ذخیره کنند. علاوه بر این نکات ذیل نیز بایستی مدنظر قرار بگیرد:

۱) در مناطق خشک و نیمه خشک احداث می‌شوند.

۲) در محلهایی که مصالح بستر دارای نفوذ پذیری بالایی هستند.

۳) در جایی که دارای یک لایه نفوذناپذیر در نزدیکی سطح زمین وجود دارد.

۴) فاصله سد زیرزمینی تا محل مصرف حتی‌الامکان کم باشد.

۵) در جاهایی که دارای بارندگی نامنظم بوده و آبراهه فصلی باشد.

۶) در محلهایی که دارای بیشترین مخزن و کمترین ارتفاع اجرا را داشته باشد.

۷) ماسة درشت دانه آب بیشتری را نسبت به ماسه ریزدانه ذخیره می‌کند. بستر آبراهه‌های با مواد ماسه‌ای دشت دانه نیز بهتر عمل می‌کنند.

۸) سدهای زیرزمینی نبایستی در مکانهایی که هرز‌آب روستاها رها می‌گردد و یا در مکانهایی که آب در آنجاها آلوده می‌گردد احداث گردند.

۹) محدودة سد زیرزمینی نبایستی شامل خاکهای شور یا سنگهای شور که آب را شور می‌کنند باشد.

۱۰) سد نبایستی برروی تخته سنگهای فرسوده شده و یا سنگهای شکافدار بدلیل نشت آب در آنها احداث شوند.

محمد فرامرز

منابع:

۱- مغربی، مهدی و برومند، پویان، ۱۳۸۳، یازدهمین کنفرانس دانشجویان عمران، دانشگاه هرمزگان.

۲- Subsurface dams: a simple, safe and affordable technology for pastoralists, ۲۰۰۶, A manual on SubSurface Dams construction based on an experience of Vétérinaires Sans Frontièresin Turkana District (Kenya).

۳- Subsurface Dams, http://www.wateraid.org

۴-