نگاهی به ایده بزرگراه اطلاعاتی ال گور

مقاله پیش رو با تأكید بر سوابق منفی سیاستگذاری و سیاستگذاران ارتباطی غرب در ایران پیش از انقلاب, برخی دیدگاه های انتقادی به «جامعه اطلاعاتی» را در نسبت آن با «بزرگراه های اطلاعاتی» مرور می كند

امروزه یكی از مفاهیم و واژه های پركاربرد در عرصه های «فرهنگی»، «رسانه ای»، «مدیریتی» و «دانشگاهی» و نهایتاً «روشنفكری» كشور «جامعه اطلاعاتی» است: «حرف اول را در جهان امروز اطلاعات می زند و هر كه اطلاعاتش بیش توفیقش بیشتر... ما وارد دوران انفجار اطلاعات شده ایم و دیگر نمی توان جلوی نفوذ و گسترش اطلاعات را سد كرد یا به كنترل درآورد... با جهانی شدن، همه مرزها در نوردیده شده و فاصله زمانی و مكانی از میان رفته است.... اگر اقتضائات شرایط جدید را نپذیریم از جهان عقب می مانیم؛ نباید درها را بست... چه بخواهیم و چه نخواهیم ارتباطات جدید آمده است و نمی توان به بهانه برخی بدبینی ها از مزایای آن بی بهره ماند ...»

كلیشه های فوق بخش عمده ای از گزاره های گفتمان خوش بینانه نسبت به جریان فكری ـ عینی جامعه اطلاعاتی است. اما در مجموعه رویكرد ها به «جامعه اطلاعاتی» دیدگاه هایی هم وجود دارند كه در مواجهه با آن رویه محتاطانه تری اتخاذ كرده اند و از غلظت بدبینی بیشتری برخوردارند.

دیدگاه های بدبینانه از زمان طرح ایده «بزرگراه های اطلاعاتی» توسط «ال گور» معاون وقت رئیس جمهوری آمریكا در سال ۱۹۹۳ اهمیت بیشتری پیدا كردند چرا كه حركت آمریكایی ها به سمت ساخت و به دست گیری این بزرگراه ها كه بستر اصلی تحقق جامعه اطلاعاتی است به بزرگترین شاهد بدبینی پیش گفته تبدیل شده بود.

از این پس متفكران منتقد و صاحبنظران ارتباطی غیروابسته به اندیشه لیبرال ـ سرمایه داری بویژه در كشورهای جهان سوم این دو مفهوم را همزمان و در یك راستا ارزیابی می كردند و معتقدند كه هر نوع تلقی خوش بینانه از جامعه اطلاعاتی بدون لحاظ نسبت آن با بزرگراه های اطلاعاتی به دور از واقع بینی است.

این صاحبنظران كه تجربیات و مطالعات فراوانی درباب جریان ها و طرح های ارتباطی نوگرایی و مدرنیزاسیون غربی در كشورهای متبوع خود داشته اند نمی خواهند این بار در دام تجربه تحمیلی جدیدتری گرفتار شوند. نباید با نادیده گرفتن این تجربیات آموزنده و گرانسنگ یكسره تسلیم جریان جدید شد.

مقاله پیش رو با تأكید بر سوابق منفی سیاستگذاری و سیاستگذاران ارتباطی غرب در ایران پیش از انقلاب، برخی دیدگاه های انتقادی به «جامعه اطلاعاتی» را در نسبت آن با «بزرگراه های اطلاعاتی» مرور می كند. نتیجه این مرور شكل گیری نگرشی واقع بینانه و محتاطانه در قبال هجوم تكنولوژیك و جریان فرهنگی ـ ارتباطی جدید برای بهره گیری حداكثری از مزایا و آسیب پذیری حداقلی از معایب آن است.

● جامعه اطلاعاتی؛ پدیده ای تكنولوژی محور

جامعه اطلاعاتی نیز مانند بسیاری دیگر از مفاهیم علوم اجتماعی تعاریف متعددی به خود دیده است: «وبستر» (۱۳۸۳) در یك تقسیم بندی كلی پنج گونه از این تعاریف را بازمی نماید:

۱) تكنولوژیك

۲) اقتصادی

۳) شغلی

۴) مكانی

۵) فرهنگی.

از مهم ترین گونه های برشمرده «وبستر» تعریف تكنولوژی محور است كه مجموعاً به تغییرات و تحولاتی در حوزه فناوری اشاره می كند كه در نهایت «اطلاعات» را به كانونی ترین متغیر اجتماعی تبدیل می كند. یعنی پس از این كه در جامعه ای مجموعه این نوآوری های تكنولوژیك استقرار یافت می توان از «جامعه اطلاعاتی» سخن گفت.

محصول نهایی تحولات تكنیكی فوق به طور عمده به پدیده چندرسانه ای ها (Multimedia) از یك طرف و متحد شدن ارتباطات مخابراتی، تكنولوژی های رایانه ای، شبكه های ماهواره ای و وسایل ارتباط جمعی در پدیده «اینترنت» است.

اینترنت شامل تمام ویژگی هایی است كه برای تكنولوژی های نوین ارتباطی برشمرده اند: تعاملی بودن (Interactivity) تمركززدایی (pecentralization) انعطاف پذیری (flexibility) ناهمزمانی (Asynchvenous) (مهرداد، ،۱۳۸۰ ص۵). اینترنت روح شرایط اشباع رسانه ای است ... كلكسیون تكنولوژی های نوین ارتباطی و شاخص پرشتاب سرعت در واپسین دهه قرن بیستم و سال های فراروی هزاره سوم است؛ سال هایی است كه در ادبیات خود، این بزرگترین دستاورد ارتباطی بشر را درصدر فهرست رسانه های پست مدرن به عنوان یك فضای نامحدود اطلاعات ثبت خواهد كرد (شكرخواه، ،۱۳۷۹ ص ۴۴)

براین اساس دانشمندانی مانند «دانیل بل» آغاز ظهور جامعه فراصنعتی را از اواخر دهه ۷۰ همزمان با انفجار دگرگونی های تكنولوژیك دانسته اند. (وبستر، ،۱۳۸۰ ص۶۹) برخی نیز به طور مشخص از تولد اینترنت در اوایل دهه ۷۰ و سپس فراگیر شدن آن در اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ به عنوان نقطه شروع جامعه اطلاعاتی یاد كرده اند اما شاید طرح «بزرگراه های اطلاعاتی» برای نخستین بار جدی ترین گزینه برای آغاز جامعه اطلاعاتی در سطوح ملی وفراملی به شمار آید. در سال ۱۹۹۳تیم ریاست جمهوری آمریكا مشتمل بر «كلینتون» و «ال گور» برای چشم اندازهای اولیه سیاستگذاری درباره رایانه ها و شبكه ها، نقش تسهیل گری ایفا كرد و این اندیشه را مطرح ساخت كه باید یك بزرگراه اطلاعاتی و یك زیرساخت اطلاعات ملی پدید آید (كاتینات، به نقل از دایك، ،۱۳۸۳ ص۹۰)

حمید مولانا با بیان این كه «بزرگراه های اطلاعاتی» حاصل تحقیقات و سرمایه گذاری دولت های بزرگ آمریكای شمالی و اروپا در سه رشته كامپیوتر، ماهواره و صنایع فضایی و هوایی است در تعریف آن ها چنین می گوید: «بزرگراه های اطلاعاتی» به وسایل ارتباطی، اطلاعاتی و تكنولوژی هایی گفته می شود كه توسط آنها هر نوع پیام از جمله اخبار، برنامه های رادیو تلویزیونی، ویدیو، فیلم و سینما، بازی های الكترونیكی تفریحی، صفحات موسیقی، مكالمه های معمولی تلفنی، عرضه و تقاضاهای اجناس و قیمت ها در فروشگاه ها و بازارها، منابع و مجموعه های كتابخانه ها، آگهی های تجاری و سیاسی و اجتماعی، آمار و داده های اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و انواع طراحی، نقشه تصویر و عكس می توانند در آن واحد در یك خط مستقیم در حركت باشند. به عبارت دیگر بزرگراه های اطلاعاتی مانند بزرگراه های حمل و نقل هستند كه در آن واحد در یك جای معین، دوچرخه، اتومبیل، اتوبوس، كامیون، درشكه و حتی راه آهن در حركت رفت و آمد باشند، با این تفاوت كه در بزرگراه های اطلاعاتی به جای وسایل حمل و نقل، كالا و مردم، پیام های شفاهی، كتبی و آمار، راه های اطلاعاتی و تصویرها در حركت هستند.» (مولانا، حمید، ،۱۳۷۳ ص۱۲).

● جامعه اطلاعاتی؛ رویكردی توسعه محور

در مواجهه با جامعه اطلاعاتی نه تنها در نوع تعاریف (تكنولوژیك، اقتصادی، مكانی، زمانی و فرهنگی) چنانچه گذشت، بلكه در نوع نگاه (مثبت و منفی) به این مفهوم و پدیده تفاوت وجود دارد. در این باره نیز وبستر بین دو دسته از نظریه پردازان تفاوت گذاشته است: آنها كه عقیده جامعه اطلاعاتی را تأیید می كنند و آن ها كه «اطلاعاتی سازی» را به عنوان استمرار مناسباتی كه از دیرباز بنا نهاده شده اند، مورد ملاحظه قرار می دهند (وبستر، ،۱۳۸۰ ص۱۷)

در حقیقت تمایز این دو دسته در پاسخ به این سؤال مشخص می شود كه «آیا جامعه اطلاعاتی یك پدیده كاملاً جدید است كه مناسبات قبلی (قدرت، اقتصاد، فرهنگ، بین الملل و ...) را تغییر خواهد داد یا این كه با وجود همه وسعت و اهمیت باز در چارچوب كلی نظام قدرت و اقتصاد جهانی عمل خواهد كرد؟» نظریه پردازان دسته اول آن را پدیده جدید و منقطع از گذشته می دانند و سایرین جامعه اطلاعاتی را در چارچوب همان مناسبات پیشین ملاحظه كرده معتقدند كه در این جامعه نیز روابط و ارتباطات قبلی باز تولید خواهد شد.

لازم به ذكر است كه دو دیدگاه مذكور تبعات كاملاً مشخص سیاستگذارانه و عملی در اتخاذ نوع استراتژی توسعه ای كشورها دارد به نحوی كه تعلقات نظری و عملی آن دو به الگوهای متفاوت توسعه كاملاً مشهود و ملموس است. لذا عمده مباحث نظری درباره «جامعه اطلاعاتی» بویژه در كشورهای در حال توسعه حول ادبیات «توسعه» شكل گرفته است.

به عبارت دیگر تجربه نیم قرن اخیر بسیاری ازكشورهای جهان سوم درخصوص به كارگیری ابزارهای ارتباطی برای رسیدن به توسعه یافتگی در مواجهه اولیه با وسایل ارتباط جمعی و سپس فناوری های ماهواره ای، بسیاری از اندیشمندان فرهنگی ـ ارتباطی جهان بویژه جهان سومی ها را برآن داشته است كه مواجهه اخیر با شبكه های اطلاعاتی را نیز، در طول مواجهات قبل قلمداد كنند.

بدین ترتیب به سه دوره زمانی تأكید می شود و در هر یك دیدگاه های غالب (عمدتاً دارای نگرش مثبت به الگوهای غربی) و دیدگاه های جایگزین (عمدتاً دارای نگرش منفی به الگوهای غربی) كه در اغلب كارهای دانشگاهی و نیز سیاستگذاری های ملی مطرح بوده اند مشخص شده است: ۱) دوره اول (دهه ۵۰ تا ۷۰) با نظریه رسانه های جمعی و تغییرات اساسی در زندگی انسانها پدید می آید.

۲) دوره دوم (۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰) با تأكید بر فناوری های ماهواره ای و ارتباطات دوربرد و بزرگ جلوه دادن ظرفیت تعاملی دوسویه آن.

۳) دوره سوم (از ۱۹۹۰ به بعد) كه به تأثیرات شبكه های اطلاعاتی توجه دارد (سینك، ،۱۳۸۳ ص۱۹۸). بنابراین هر نوع مطالعه درباره نظریات جامعه اطلاعاتی بدون درنگ در ربط وثیق آنها با زمینه ادبیات و سیاستگذاری توسعه ای مطالعه ای سطحی خواهد بود، بویژه این كه؛ در یك كشور در حال توسعه با تاریخچه ای از سیاستگذاری ها و تجربیات ارتباطی ملی به سر می بریم.

وسایل ارتباط جمعی؛ كانون نخستین سیاستگذاری ارتباطی توسعه ای ایران؛

از نخستین نظریه پردازانی كه به نقش وسایل ارتباط جمعی و به طور كلی ارتباطات در توسعه بخشی جهان سوم پرداخت «دانیل لرنر» بود. او در مطالعات چندساله خود در ۶ كشور خاورمیانه (تركیه، مصر، اردن، ایران، سوریه و عراق) شاخص ها و مراحل اصلی نوسازی در این كشورها را چنین عنوان كرد:

۱) شهرنشینی

۲) سوادآموزی

۳) استفاده از وسایل ارتباط جمعی

۴) مشاركت های سیاسی و اقتصادی (لرنر ۱۳۸۴). جان كلام لرنر این بود كه مردم جهان سوم تحت تأثیر پیام های وسایل ارتباط جمعی كه وظیفه انتقال آرمان ها و سبك زندگی مطلوب ـ از نوع غربی آن ـ را به عهده دارد موجد یك جهش فكری خواهند شد و این جهش منجر به واكنش عینی و تحرك اجتماعی و در نهایت رسیدن به الگوی زندگی مطلوب خواهد شد. او معتقد بود راهی را كه غربی ها در ۳۰۰ سال طی كرده اند با كمك وسایل ارتباطی برای عقب مانده ها به مراتب كوتاه تر و كوتاه تر خواهد گشت.

نظریه لرنر كه به «الگوی حاكم» ارتباطات و توسعه تبدیل شد پس از ۱۰ سال به چالش شدیدی كشیده شد. مقاله انتقادی اورت، ام. راجرز از طرفداران اولیه لرنر با عنوان «گذر از الگوی حاكم» اعلام شكستی زودهنگام برای لرنر بود. دلایل اصلی افول نظریه لرنر را می توان چنین برشمرد:(فرقانی، ،۱۳۸۲ ص۲۱)

۱) تأكید بر اعتبار جهانی این الگو

۲) توجه عمده به تغییرات رفتار فردی و غفلت از ضرورت تغییرات ساختاری در كشورهای جهان سوم

۳) عدم توجه به تفاوت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و تاریخی این كشورها و یكدست دیدن آنها.

۴) اهمیت ندادن به حافظه تاریخی این كشورها در خصوص سوابق استعماری غرب

۵) بی توجهی به اشكالات درونی الگو و فرافكنی مشكلات آن به سوء تدبیرهای برخی رژیم های سیاسی

۶) خطی دیدن توسعه.

چالش های نظری فوق با عكس العمل شدیدی نیز همراه شد و آن انقلاب اسلامی ایران بود كه با اتكا به رسانه ها و ارتباطات سنتی، مدرنیسم ارتباطی تحمیلی بر ایران را به طور كامل پس زد و بنیان نظام جدیدی را بنا نهاد.

علی جعفری

منابع در دفتر روزنامه موجود است

---