آنومی دانشگاه

آنچه بر دانشگاه ها طی ۸ سال اخیر گذشت

آنچه بر دانشگاه‌های ایران طی هشت ‌سال گذشته، گذشت؛ سرنوشت دراماتیکی بود. سرنوشتی لبریز از: «بازنشستگی اجباری اساتید، محرومیت‌ها برای دانشجویان، تحمیل سرفصل‌های جدید آموزشی از بالا، ماندن جوانانی در صف تحصیلات تکمیلی، محرومیت دختران از تحصیل در رشته‌های خاص، سپردن تنها مرکز دانشگاهی غیردولتی به گروه‌های نزدیک‌تر، دست باز روسای منصوب‌شده دانشگاه‌ها برای جذب اساتید بدون درنظرگرفتن بدنه علمی دانشگاه، توزیع دلبخواه بودجه از سوی دولت به دانشگاه‌ها، خمیازه بلند تشکل‌ها» و همه اقداماتی که منجر به آنومی دانشگاهی در این هشت‌ سال شد.

تا پیش از دولت‌های محمود احمدی‌نژاد دانشگاه‌های ایران، تعداد دانشجویان، تعداد اعضای هیات‌علمی، کیفیت آموزشی، ارتباط صنعت و دانشگاه، تورم دانشجو در دانشگاه آزاد، توسعه تحصیلات تکمیلی، استقلال دانشگاه‌ها و امنیتی‌بودن یا نبودن آنها با اوایل انقلاب مقایسه می‌شد. اما دولتمران او در وزارت علوم، با سرعت خیره‌کننده‌ای نظم رایج را تغییر دادند.

بد‌تر آنکه در دولت‌های نهم و دهم، مرکزی چون دانشگاه پیام‌نور، حرمت و بالاترین بودجه را گرفت. رییس دانشگاه علامه‌طباطبایی پس از کاهش رتبه تنها دانشگاه علوم انسانی و انحلال یک‌شبه گروه اقتصاد و توسعه لوح‌تقدیر گرفت. کمی آن‌طرف‌تر هم دانشجویی ستاره گرفت و استادی دیگر حکم بازنشستگی. در طرف مقابل، دولتمردان محمود احمدی‌نژاد که اغلب هم‌کلاسی‌ها او در دانشگاه علم و صنعت بودند، در بدنه وزارت علوم جای گرفتند. آنها در قدم اول، اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها را نشانه رفتند. پس از آن نوبت به رشته‌های بودار رسید. گروه اقتصاد و توسعه دانشگاه علامه‌طباطبایی یک‌شبه منحل شد. اعضای باسابقه حقوق در این دانشگاه به‌رغم میل باطنی خود بازنشسته شدند. گروه‌های فلسفه، اساتید جدیدی را در ترکیب خود دیدند. ظرفیت جذب دانشجو در رشته ارتباطات یک‌شبه صفر شد. جامعه‌شناسی متهم شد و علوم سیاسی رنگ باخت. دولت نهم جای خود را به دولت دهم داد. این‌ بار آب از آب تکان خورد. تفکیک جنسیتی به گفتمان غالب روسای وزارت علوم تبدیل شد. محمود احمدی‌نژاد برای حفظ ژست سیاسی خود، دستور توقف تفکیک جنسیتی را در سال ۱۳۸۹ صادر کرد.

روسای وزارت علوم اما مصمم‌تر، پشت ‌پرده قانون اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها مستتر شدند و این بار علاوه بر تفکیک جنسیتی، دستور احداث دانشگاه‌های تک‌جنسیتی را نیز صادر کردند. موج بازنشستگی و تفکیک جنسیتی و بازنگری علوم انسانی که خوابید نوبت به دانشگاه آزاد رسید. تنها دانشگاه غیردولتی کشور که روزی در اوایل انقلاب با کمک یک‌میلیون‌تومانی امام‌خمینی(ره) شروع به کار کرد و سال‌ها صف ورود به کارشناسی را خلوت کرد، از قبلی، به نزدیک‌تر‌ها رسید. دانشگاه آزاد که بی‌جاسبی شد، دختران در مرکز توجه قرار گرفتند و تحصیل آنها در رشته‌های خاص همچون مهندسی عمران محدود شد. از این پس سرعت اقدامات بالاتر رفت. استقلال دانشگاه‌ها در پذیرش دانشجوی دکترا از بین رفت. دست روسای منصوب‌شده دانشگاه‌ها برای جذب استاد باز‌تر شد. اختیارات هیات‌های علمی دانشگاه‌ها محدود شد. بودجه دانشگاه‌ها «آقابالاسری» شد و نه به ‌دست دانشگاه، که به ‌دست وزارت علوم توزیع شد. بودجه‌های پژوهشی لاغر شد. خریدوفروش«ISI» رونق گرفت. دانشگاه‌های پولی با ۴۰میلیون‌تومان «دکتر» تولید کردند. «مطالعات زنان» به «حقوق زن در اسلام» تبدیل شد. دانشجویان بورسیه در غربت بی‌ارز ماندند. ۷۸درصد از قبول‌شدگان کنکور، جذب دانشگاه‌های پولی شدند. کنکور حذف‌نشدنی ماند. حالا دانشگاه‌ها مانده‌اند و مقطع جدید برای مقایسه. دانشگاه قبل از دولت‌های نهم و دهم، و بعد دولت‌های نهم و دهم.

● برگ‌ریزان پاییزی و بازنشستگی اساتید

در کرسی‌های مطرح و معتبر دانشگاهی دنیا آنچه تاریخ انقضا ندارد، تدریس و تحصیل است. به‌عنوان مثال انیشتین یا شاگرد ایرانی او پروفسور حسابی تا آخرین لحظات عمرشان در حال تدریس و انتقال تجربیات علمی خود به شاگردانشان بودند. نه اینکه عرصه را بر جوانان تنگ کنند بلکه وزنه‌ها و مکمل‌هایی برای فضای علمی دانشگاه‌ها بودند. همچنین مشهور است که پنج ‌رییس در میان ۲۵ رییس دانشگاه هاروارد تا به امروز در دفاتر کاری خود فوت کرده‌اند. در ایران اما مسوولان وزارت علوم با بازنشستگی دست‌کم ۵۰ استاد دانشگاه که عمدتا در علوم انسانی مشغول به کار بودند، کارنامه نه‌چندان روشنی از خود به جای گذاشتند. اساتیدی همچون محمد ستاری‌فر، شهلا اعزازی، مرحوم رحمت‌الله صدیق‌ سروستانی، مرتضی مردیها، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، پرویز پیران، فرامرز رفیع‌پور، غلامعباس توسلی، رضا داوری‌اردکانی، امیرناصر کاتوزیان، حسین بشیریه، محمدرضا ضیایی‌بیگدلی، سیدعلی آزمایش و ایرج گلدوزیان در دولت‌های نهم و دهم با دانشگاه‌های ایران خداحافظی کردند. کسانی که سال‌ها باید بگذرد تا جای خالی آنها در مراکز دانشگاهی پر شود.

● تفکیک جنسیتی و گام بلند کامران دانشجو

اگرچه اجرای طرح تفکیک جنسیتی در دولت نهم پایه‌گذاری شد، اجرای این طرح را باید به نام کامران دانشجو، وزیر کنونی علوم و همکارانش همچون حجت‌الاسلام صدرالدین شریعتی، رییس دانشگاه علامه، نوشت چراکه در سال ۱۳۸۹ محمود احمدی‌نژاد با انتشار نامه‌ای به وزیر علوم خواستار توقف اجرای طرح تفکیک جنسیتی شد اما مثلث کامران دانشجو در صدر مدیریت وزارت علوم، صدرالدین شریعتی رییس دانشگاه علامه طباطبایی به‌عنوان مجری طرح‌های تفکیک جنسیتی و نمایندگان منتقد دولت در مجلس باعث شدند دستور احمدی‌نژاد (گرچه برخی آن را ژستی سیاسی خوانده بودند) نه‌تنها بی‌اثر، بلکه زمینه‌ساز ادامه طرح تفکیک جنسیتی شود. بر این اساس کامران دانشجو با حفظ حمایت جریان سیاسی‌ای که برادرش را به دانشگاه آزاد رساند، سیاسی‌های تفکیک جنسیتی را پیش‌ راند و در گامی بلندتر دستور احداث دانشگاه‌های تک‌جنسیتی را صادر کرد.

● حرمت‌گرفتن پیام‌نور و افت کیفیت آموزشی

به‌سختی می‌توان کارنامه دولت‌های نهم و دهم در حوزه دانشگاه را بررسی کرد و نامی از دانشگاه پیام‌نور نداشت. دانشگاهی که بر اساس اهداف اولیه خود قرار بود دانشجویان را به‌صورت غیرحضوری پذیرش کند اما در دولت نهم برای کاهش ضریب‌نفوذ دانشگاه آزاد قدرت گرفت و در دولت دهم به جایی رسید که ۶۰درصد دانشجویان دوره کارشناسی را جذب خود کرد. حتی دامنه قدرت‌گرفتن این دانشگاه به جایی رسید که در سال ۹۰ تصمیم به برگزاری دوره‌های کارشناسی‌ارشد رشته‌هایی چون هوا - فضا، مهندسی عمران، مهندسی مکانیک و مهندسی نفت گرفت؛ برگزاری رشته‌هایی بدون امکانات سخت‌افزاری و کارگاهی. قدرت‌گرفتن دانشگاه پیام‌نور و بالاگرفتن سرعت اعطای مدرک به دانشجویان یکی دیگر از عملکرد‌های موردانتقاد در دولت‌های نهم و دهم است. دانشگاهی که ادعای غیردولتی‌بودن دارد و بالاترین سهم از بودجه‌ را در مقایسه با دانشگاه‌های کشور می‌گیرد. به‌عنوان مثال این دانشگاه در سال ۹۲ بودجه‌ای ۱۰برابر دانشگاه صنعتی شریف دریافت کرده است.

● فراموش‌کردن استقلال دانشگاه‌ها

استقلال دانشگاه‌ها در تصمیم‌گیری، صرف بودجه، جذب اعضای هیات‌علمی و پذیرش دانشجوی دکترا مساله‌ای است که در مرام دولت‌های نهم و دهم دیده نمی‌شود. اولین قدم برای ازبین‌بردن استقلال دانشگاه‌ها در دولت نهم برداشته شد. آن زمان که در بودجه سال ۸۸، وزارت علوم بودجه دانشگاه‌ها را در اختیار آنها قرار نداد و برای دریافت بودجه، تبصره صورتحساب مخارج را تعیین کرد. از سال ۱۳۸۸ دانشگاه‌ها موظف شدند برای اجرای طرح‌های عمرانی و دیگر هزینه‌ها، صورتحساب‌هایی به وزارت علوم بفرستند و در قبال آن بودجه دریافت کنند. علاوه بر این، تغییر شکل برگزاری آزمون دکترا در دولت دهم استقلال دانشگاه‌ها در جذب دانشجوی دکترا را گرفت. همچنین در دولت دهم آیین‌نامه ارتقای درجه علمی اساتید باعث شد روسای منصوب‌شده دانشگاه‌ها از سوی وزارت علوم، به‌راحتی بتوانند بدون درنظرگرفتن نظر اعضای هیات علمی، اساتید را جذب دانشگاه‌ها کنند. اقداماتی که باعث شد فاتحه استقلال دانشگاه‌ها در دولت دهم خوانده شود.

● حذف یک‌شبه رشته‌ها و دانشکده‌ها

تصمیم‌های یک‌شبه برای حذف رشته‌ها و دانشکده‌ها طی هشت‌ سال اخیر، مصادیق زیادی در کارنامه دولت‌های نهم و دهم دارد. در دولت نهم حجت‌الاسلام صدرالدین‌ شریعتی رییس دانشگاه علامه‌طباطبایی آغاز‌گر این مساله بود. او با حمایت مهدی زاهدی، وزیر سابق علوم در دولت نهم، گروه اقتصاد و توسعه دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی را به‌کلی منحل کرد. پس از آن، در آموزش پزشکی، سودای ایجاد بزرگ‌ترین دانشگاه جهان اسلام از سوی محمدباقر لاریجانی، رییس وقت دانشگاه علوم پزشکی تهران و قائم‌مقام سابق مرضیه وحیددستجردی، باعث انحلال دانشگاه علوم پزشکی ایران شد. اقدامی که در روز‌های آخر دولت دهم به دوربرگردان طرح‌های نسنجیده رسید و دوباره انحلال این دانشگاه منتفی شد. در جدیدترین اقدام نیز دولت دهم در اوایل اردیبهشت‌ماه جاری اقدام به صفرکردن پذیرش دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف کرد. دانشگاهی موفق در زمینه آموزش اقتصاد، مدیریت و MBA با یک‌درصد نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان. موافقان این انحلال در توضیح دلایل خود با ارسال نامه‌ای به وزیر علوم عنوان کرده بودند ارتباط نه‌چندان پنهان اساتید این دانشکده با جریان‌های سیاسی خارج از دانشگاه و به‌طور مشخص حزب کارگزاران سازندگی به‌گونه‌ای است که کاملا این واقعیت آشکار است که توسعه و پیاده‌سازی اصول اقتصاد مدرن مبتنی بر محوریت بازار آزاد «هدف اصلی جریان دانشگاهی و سیاسی مذکور است.»

● خمیازه تشکل‌ها

ایجاد محدودیت برای تشکل‌های دانشجویی اگرچه در دولت نهم آغاز شد، بیش‌ازپیش پس از سال ۱۳۸۸ و آغاز دولت دهم قوت گرفت. تشکل‌ها در دولت دهم جای خود را در دانشگاه‌ها از دست دادند. تشکل‌هایی مانند دفتر تحکیم وحدت و دفاتر انجمن اسلامی با توجه به دستورالعمل صریح وزارت علوم با لغو مجوز روبه‌رو شدند. در دولت دهم حتی کار به جایی رسید که تشکل‌های بسیج دانشجویی نیز در دانشگاه علامه‌طباطبایی محدود شدند و جزو منتقدان عملکرد رییس دانشگاه. فراتر از این نکته، انتقادات مسوولان نهاد رهبری به عملکرد ضعیف وزارت علوم در برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی بود. عملکرد وزارت علوم حتی در ایجاد کرسی‌های آزاداندیشی نیز مورد انتقاد قرار گرفت، چه برسد به محدودکردن تشکل‌هایی چون دفتر تحکیم وحدت یا انجمن‌های اسلامی دانشگاه‌ها.

● زنان و آموزش عالی

اقدامات مسوولان در دولت‌های نهم و دهم در حوزه دانشگاه به کام زنان نبود و پیشروی زنان برای کسب مدارج علمی نیز به کام مسوولان وزارت علوم در دولت‌های نهم و دهم نبود. در فاصله سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸، یعنی مدت زمان فعالیت دولت نهم، دختران سهم خود را در کسب تعداد کرسی‌های دانشگاهی تغییر دادند.

اقدامی کم‌نظیر که به حضور ۶۰درصدی دختران و ۴۰درصدی پسران در دانشگاه‌ها منجر شد. همین موج باوجود ایجاد محدودیت‌ها خودش را به سال تحصیلی ۹۲- ۹۱ رساند و باز هم معادلات را به هم زد به طوری ‌که بر اساس آمار‌های رسمی، تعداد زنان متقاضی ورود به دوره دکترا، اولین بار پس از انقلاب ایران به ۴۰درصد از کل شرکت‌کنندگان رسید. دولت نهم با پذیرش جنسیتی، سعی در کنترل این مساله کرد، اما دولت دهم قدم بالاتری برداشت و با اجرای طرح‌هایی همچون تفکیک جنسیتی و البته محدودکردن زنان در رشته‌های خاص همچون مهندسی کشاورزی، مهندسی نفت، مهندسی مکانیک و مهندسی معدن عملا نارضایتی خود را از افزایش حضور زنان در کرسی‌های دانشگاهی نشان داد. اوج نارضایتی مسوولان وزارت علوم را می‌توان در اظهارنظر رییس سازمان سنجش در واکنش به حضور ۴۰درصدی زنان در کنکور دکترا دانست. ابراهیم خدایی، رییس سازمان سنجش آموزش کشور، در این رابطه با اشاره تلویحی به ایجاد تعادل از سوی وزارت علوم در نسبت پذیرش دختران و پسران عنوان کرده بود: «در رشته‌های نظری کنکور، خانم‌ها بیشتر از آقایان حضور دارند و باید برای این امر تعادل ایجاد شود و در مقطع کارشناسی‌ارشد تعادل ورودی دختران و پسران به‌صورت مساوی و در مقطع دکترا نیز ۶۰درصد ورودی مربوط به پسران و ۴۰درصد مربوط به دختران است.»

هم‌اکنون حدود ۲۰درصد «هیات علمی تمام‌وقت» دانشگاه‌های دولتی، زنان هستند و در کل هیات علمی نیز ۲۳درصد هستند و در مجموع دولتی و غیردولتی، حدود ۲۴درصد هستند. در استان‌هایی مانند قم و کهگیلویه‌وبویراحمد، سهم زنان در هیات علمی کمتر از ۱۵درصد و درحدود ۱۲ استان محروم کشور، کمتر از ۲۰درصد است. این در حالی است که عملکرد وزارت علوم در دولت‌های نهم و دهم نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر نه‌تنها اقدامی برای افزایش میزان حضور زنان در هیات‌علمی دانشگاه‌ها صورت نگرفته، بلکه اقداماتی همچون تفکیک جنسیتی در دانشگاه و محدودیت‌ها برای پذیرش دختران در دانشگاه‌ها، منجر به کاهش سهم آنان در هیات‌های علمی شده است.

● دانشگاه آزاد بدون جاسبی، با دانشجو

«امسال به دلیل بالارفتن حقوق استادان و هیات علمی، مجبور به افزایش شهریه شدیم و در صورتی که دولت به دانشگاه آزاد کمک کند، این افزایش حذف خواهد شد.» عبدالله جاسبی، رییس باسابقه دانشگاه آزاد در ۲۱شهریور ۸۴ در حاشیه مراسم افتتاح دانشگاه آزاد واحد گرگان با اعلام این موضوع، «آفند» و پدافند‌های دانشگاه آزاد و دولت را کلید زد.

با وجود افزایش چندباره شهریه، این مساله با اعتراض دانشجویان و حمایت دولت از آنها مواجه شد؛ به‌طوری‌که احمدی‌نژاد در سفر استانی خود به ایلام در ۱۱ آذر ۸۴، در جمع استادان و دانشگاهیان اعلام کرد: «قرار شده است که آقای جاسبی شهریه‌ها را پایین بیاورد.» او همچنین افزود: «اگر این کار صورت نگیرد، جاسبی را جریمه می‌کنیم و اگر باز پایین نیامد، جریمه آقای جاسبی را سنگین‌تر خواهیم کرد.»

پس از آن در دولت دهم دانشگاه آزاد دوباره ذهن مسوولان وزارت علوم را درگیر خود کرد. دانشگاهی با داشتن بیش از ۳۰۰هزارمیلیاردتومان دارایی، شش‌میلیون فارغ‌التحصیل، یک‌میلیون ‌و۵۰۰هزار دانشجو، ۳۳هزار کارمند و املاک فیزیکی‌ای معادل ۱۴میلیون مترمربع آن‌قدر ذهن وزارت علوم و مدیرتش را به خود درگیر کرد، که سوم خرداد سال ۱۳۸۹ پس از فروکش‌کردن غوغای رسانه‌ای وقف اموال دانشگاه آزاد اسلامی و آغاز بررسی اساسنامه دانشگاه آزاد اسلامی، فرهاد دانشجو از سمت خود در دانشگاه تربیت مدرس تهران کناره‌گیری کرد. کناره‌گیری‌ای که به احتمال ریاست او بر دانشگاه آزاد اسلامی تحلیل شد اما تکذیب‌های قوی و محکم او احتمال این اقدام را در فضای رسانه‌ای کشور کاهش داد. پس از آن ورق برگشت و احمدی‌نژاد با ریاست فرهاد دانشجو بر دانشگاه آزاد مخالفت کرد. اما به هر حال فرهاد دانشجو به ریاست دانشگاه آزاد رسید تا دانشگاه پس از ۳۰سال بدون جاسبی و با دانشجو شود.

● پولی‌شدن دانشگاه‌ها و سرایت به دوره کارشناسی

پذیرش دانشجویان پولی تنها نقطه خاکستری در کارنامه دولت نهم و دهم است. برخی معتقدند پولی‌شدن دانشگاه‌ها به افزایش کیفیت کمک می‌کند و گروهی دیگر آن را باعث ازبین‌رفتن عدالت آموزشی می‌دانند. با این حال این مساله را می‌توان در کارنامه وزارت علوم در دولت دهم بررسی کرد. بر اساس این اقدام دانشگاه‌های مادر می‌توانند دانشجویان را در مقاطع کارشناسی‌ارشد با ۱۵میلیون‌تومان شهریه و در مقاطع دکترا با ۵۰‌میلیون‌‌تومان پذیرش کنند. سیاستی که البته به دوره کارشناسی هم سرایت کرد و بر اساس آخرین آمار در کنکور سراسری سال ۹۲- ۹۱ بیش از ۷۶درصد دانشجویان جذب دانشگاه‌های پولی شدند.

● تورم دانشجو و سهم اندک در تولید علم

وزارت علوم در دولت‌های نهم و دهم، با سیاست‌های خود بیش‌ازپیش منجر به افزایش صف متقاضیان ورود به دوره کارشناسی‌ارشد شد. توسعه‌نیافتن تحصیلات تکمیلی در طول هشت سال اخیر باعث شد که در سال تحصیلی ۹۲-۹۱ تنها ۱۳درصد از متقاضیان ورود به دوره کارشناسی‌ارشد، جذب دانشگاه شوند. همچنین با تعدد دانشجو، افزایش تعداد اعضای هیات علمی هم نتوانست طی سال‌های اخیر منجر به افزایش کیفیت و تولید علم در دانشگاه‌ها شود. کشور ایران به غیر شعبه‌های دانشگاه آزاد اسلامی، بیش از ۲۰۰۵ دانشگاه و مرکز آموزش‌عالی دارد. از این میان تنها ۱۰ دانشگاه ایرانی، یعنی ۴/۰درصد از کل دانشگاه‌ها، ۸۳/۷۴درصد از کل تولید علم کشور را در اختیار دارند و باقی دانشگاه‌ها یعنی ۶/۹۹درصد از آنها تنها ۱۷/۲۵درصد از تولید علم کشور را در مراکز خود ایجاد می‌کنند. دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، تهران، آزاد، صنعتی اصفهان، صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، تربیت مدرس، شیراز، علوم پزشکی شیراز و فردوسی مشهد ۱۰دانشگاهی هستند که هر کدام سهمی در تولید علم کشور دارد و مجموع این ۱۰ دانشگاه ۸۳/۷۴درصد از کل تولید علم کشور را در اختیار دارند.

محمدحسین نجاتی