عیب زدایی آری عیب جویی نه

از جمله ویژگی های انسان مومن و متخلق به اخلاق حسنه صفت عیب زدایی است

از جمله ویژگی های انسان مومن و متخلق به اخلاق حسنه صفت عیب زدایی است. همه می دانند که عیب جویی از صفات زشت و ناپسند به شمار می رود ولی عیب زدایی از صفات پسندیده است. جستجوی عیب های دیگران از بیماری های اخلاقی است که از غرور و خودخواهی، حس جاه طلبی، و حسادت نشات می گیرد. عیب جویان افرادی هستند که بر اثر ناآگاهی از اوصاف روحی خود و بی خبری از وضع و حال خویشتن، به دنبال لغزشهای مردم رفته و پرده از معایب و لغزشهای آنان برمی دارند. اینان مردمی هستند که از ذکر و بیان عیوب مردم لذت می برند، زیرا در خود نوعی حقارت احساس می کنند و با بیان نقاط ضعف مردم و آشکار ساختن عیوب آنان و کاستن از ارزش و موقعیت اجتماعی آنها، احساس حقارت خود را تسکین می دهند. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: “یا ایها الذین آمنوا لا یسخر قوم من قوم... و لا تلمزوا انفسکم؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، نباید گروهی از شما گروه دیگر را مسخره کند... و از یکدیگر عیب جویی نکنید”(حجرات۱۱/).

امام علی (ع) در پرهیز دادن از عیب جویی می فرمایند: “چرا و چگونه آن عیب جو عیب برادر خویش می گوید و او را به بلایی که گرفتار است سرزنش می کند؟ آیا به خاطر ندارد که خداوند چگونه او را بخشید و گناهانش را پرده پوشی فرمود؟ چگونه دیگری را بر گناهی سرزنش می کند که همانند آن را مرتکب شده، یا گناه دیگری انجام داده که از آن بزرگتر است؟ به خدا سوگند اگر چه خداوند را در گناهان بزرگ عصیان نکرده و تنها گناه کوچک مرتکب شده باشد، اما جرات او بر عیب جویی از مردم، خود گناه بزرگتری است. ای بنده خدا، در گفتن عیب کسی شتاب مکن، شاید خدایش بخشیده باشد. پس هر کدام از شما که به عیب کسی آگاه است به خاطر آنچه از عیب خود می داند باید از عیب جویی دیگران خودداری کند و شکرگزاری از عیوبی که پاک است او را مشغول دارد از اینکه دیگران را بیازارد”( نهج البلاغه، خطبه۱۴۰). از امام صادق (ع) نیز روایت شده: “هر کس درباره مومنی آنچه دو چشمش دیده و گوشهایش شنیده بگوید، از جمله کسانی است که خداوند درباره ایشان فرموده: “ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم؛ آنان که دوست دارند فحشا و بدی در میان اهل ایمان شایع شود، برای آنان عذاب دردناکی خواهد بود”(نور۱۹/)“(وسائل الشیعه۵۹۸ ۸:). از امام باقر (ع) نقل شده است: “از چیزهایی که انسان را به مرز کفر نزدیک می سازد، این است که کسی با برادر دینی خود به نام دین در ظاهر طرح دوستی بریزد و لغزشهای او را یکی پس از دیگری به خاطر بسپارد تا روزی او را رسوا کند”(جامع السعادات۲۷۹ ۲:).

افراد عیب جو همانند مگس روی آلودگیها می نشینند و تنها روی جنبه های منفی انگشت می گذارند و جنبه های مثبت اشخاص را نمی بینند، چنانکه امام صادق (ع) فرمودند: “افراد زبون و فرومایه مانند مگس روی ناپاکیها و آلودگیها می نشینند و دنبال کارهای زشت و عیوب مردم هستند و خوبیهای آنان را نادیده می گیرند، همان طور که مگس دنبال نقاط فاسد بدن می گردد و مواضع صحیح و سالم را ترک می کند”(سفینه البحار۲۹۵ ۲:). بنابراین باید از معاشرت و همنشینی با این گونه افراد خودداری کرد. امیرالمومنین (ع) از همنشینی و معاشرت با انسانهای عیب جو نهی فرموده: “ایاک و معاشره متتبعی عیوب الناس” و در بیان علت آن، می فرماید: “زیرا هیچ کس از ضرر آنها در امان نمی ماند(چرا که آنها اسرار باطنی و رازهای درونی و عیوب انسان را نزد دیگران فاش می کنند)“(غررالحکم:۶۵۹ ). نیز فرمودند: “کسی که در جستجوی عیبهای پنهان داشته مردم است، خداوند عیبهای پنهان داشته او را ظاهر می کند”(همان:۴۲۱ ). در بیان دیگری فرمودند: “باید دشمن ترین مردم نزد تو و دورترین آنها از تو کسانی باشند که بیشتر درصدد یافتن خطاهای مردم هستند”(فهرست غرر:۲۸۸ ).

ممنوعیت عیب جویی به سبب آن است که مسلمانان و مومنان برادر یکدیگرند و برادران مومن به هم ظلم نمی کنند و موجب خذلان و خواری یکدیگر نمی شوند: “المسلم اخو المسلم لا یظلمه و لا یخذله”(وسائل الشیعه۵۹۸ :۸ ). امام صادق (ع) می فرماید: “هر کس از گناه یا کار زشتی که مومن انجام داده است، آگاهی یابد و آن را علیه او افشا کند و پوشیده ندارد و از خدا برای او طلب آمرزش نکند، نزد خدا مانند انجام دهنده همان عمل زشت است و (افزون بر آن) بار آن گناهی که علیه انجام دهنده افشا کرده نیز بر گردن او است”(بحارالانوار۲۱۶ :۷۲ ).

در آیینه روایات، توجه به عیوب دیگران و غفلت از لغزشهای خود، بزرگ ترین عیب برای انسان دانسته شده است. امام باقر (ع) ضمن توجه دادن مردم به نقاط ضعف و لغزشهای خود، چنین می فرماید: “بزرگترین عیب برای انسان، این است که عیب دیگران را با کنجکاوی به دست آورد و خود، دارای همان عیب باشد، و آن را حس نکند”(کافی۴۵۹ ۲:). بی شک، توجه به عیوب خود و تلاش برای اصلاح آنها، انسان را از سرگرم شدن به عیب دیگران و میل به فهمیدن آن باز می دارد. آن گاه که انسان مشغول کاستی ها و عیوب خویش شود، از توجه به نقایص و عیوب دیگران باز می ماند و درصدد برطرف ساختن عیب های خود برخواهد آمد، پس دیگر نه میلی به عیبجویی خواهد داشت و نه مهلتی برایش خواهد ماند تا حتی بتواند به عیوب دیگران فکر کند. از رسول خدا (ص) روایت شده: “خوشا به حال کسی که عیب خودش او را از پرداختن به عیب برادران مومنش باز دارد”(همان۱۶۸ :۸ ). امیرالمومنین علی (ع) نیز در بیان اوصاف اهل ایمان فرمودند: “مومن، سرگرم به عیب های خویش و رها از عیوب دیگران است”(مستدرک الوسائل

۱۷۵ ۱۱:). همچنین فرمودند: “کسی که به عیب خویش بینا شود، عیب هیچ کس نگوید”(غررالحکم:۲۳۴ ). فردوسی چه نیکو سروده است: چو عیب تن خویش داند کسی ز عیب کسان برنخواند بسی

امیرالمومنین (ع) در کلامی دیگر به صراحت، ارتباط بین توجه و سرگرم شدن به عیب های خود و بی توجه شدن به عیب های دیگران را بازگو کرده، می فرماید: “عیب های مردم را جستجو مکن، پس همانا تو عیبهایی داری که اگر به آنها بیندیشی از بیان عیب دیگران مشغولت کند”(همان:۴۳۸ ).

همان گونه که بیان شد؛ عیب جویی و سرزنش کردن مردم، امری است و راهنمایی آنان به کارهای نیک و متوجه ساختن آنان به معایب کار خود، مطلبی دیگر. عیب جویی از رذایل اخلاقی است، در حالی که هدایت مردم و توجه دادن آنها به نقاط ضعف خویش، از طریق نصیحت و اندرز، از وظایف مذهبی و انسانی به شمار می رود و بر هر انسان آگاه و بیداری لازم است که همنوعان خود را از بدبختی و تیره روزی نجات بخشد. آگاهانیدن مردم به عیوب زندگی خودشان، به قدری مهم و با ارزش است که امام صادق (ع) آن را بزرگترین هدیه انسانی شمرده است که یک فرد می تواند آن را به فرد دیگر تقدیم نماید و چنین می فرماید: “خداوند بیامرزد کسی را که عیوبم را به عنوان هدیه به من تذکر دهد”(تحف العقول:۳۶۶ ) پس کسی که ادعای دوستی می کند ولی عیوب انسان را تذکر نمی دهد و هر گونه نقص و عیبی که می بیند، بی تفاوت از آن می گذرد، دوست واقعی نیست. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: “مومن آئینه مومن است که خوبیها و بدیهای خود را در او می بیند”(المجازات النبویه:۶۶ )

مصطفی یاسینی