بداء و نشانه های ظهور

صحبت کردن از حضرت مهدی ع و نشانه های ظهور ایشان در واقع صحبت کردن از حوادثی است که بناست در آینده اتفاق بیفتد و لذا به جاست که از خود بپرسیم اگر در مورد احادیث نقل شده در این زمینه بررسی اسناد صورت گرفت و مطمئن شدیم که آنها از معصوم ع صادر شده است, آیا می توان مطمئن بود که حتماً همه آن حوادث آن گونه که در روایات شریف ما آمده اند وقوع یابند

صحبت کردن از حضرت مهدی(ع) و نشانه‌‌های ظهور ایشان در واقع صحبت کردن از حوادثی است که بناست در آینده اتفاق بیفتد و لذا به جاست که از خود بپرسیم: اگر در مورد احادیث نقل شده در این زمینه بررسی اسناد صورت گرفت و مطمئن شدیم که آنها از معصوم(ع) صادر شده است، آیا می‌‌توان مطمئن بود که حتماً همه آن حوادث آن‌‌گونه که در روایات شریف ما آمده‌‌اند وقوع یابند؟ پاسخ به این سؤال در کتب عقیدتی و فلسفی تحت عنوان «بداء» داده می‌‌شود که طی این بخش از مطالب به آن می‌‌پردازیم.

«بداء» در لغت به معنای ظهور و روشن شدن پس از مخفی بودن چیزی است و اصطلاحاً به روشن شدن چیزی پس از مخفی بودن از مردم است؛ بدین معنا که خداوند متعال بنا بر مصلحتی مسئله‌‌ای را از زبان پیامبر یا ولی‌‌ای از اولیای خویش به گونه‌‌ای تبیین می‌‌کند و سپس در مقام عمل و ظهور و بروز، غیر آن را به مردم نشان می‌‌دهد. در قرآن آمده است:

یَمحوا اللَّهَ ما یَشاء ویثبت وَ عندَه امّ الکتاب.۱

خداوند هر چه را بخواهد محو یا ثبت می‌‌کند در حالی که ام‌‌الکتاب نزد اوست [و خود می‌‌داند عاقبت هر چیزی چیست].

و در آیه‌‌ای دیگر:

وَ بَدالَهم سَیّئات ما کَسَبوا.۲

بدی‌‌هایی را خود کسب کرده بودند و برای آنها مخفی بود برایشان نمایان شد.

و یا:

ثمَّ بَدالَهم من بَعد ما رَأَؤا الآیات.۳

پس از آن که نشانه‌‌ها را دیدند [حقیقت امر] بر آنها روشن شد.

این ظهور پس از خفا تنها برای انسان رخ می‌‌دهد و در مورد خداوند متعال ابداً صدق نمی‌‌کند وگرنه لازمه‌‌اش این است که خداوند نسبت به آن موضوع جهل داشته باشد که این امر محالی است. خداوند، چنانکه قرآن کریم می‌‌فرماید به همه چیز آگاه و داناست: »إن‌‌اللَّه کان علیماً خبیراً، ۴ است و نسبت به همه چیز - در همه زمانها و مکانها چه حاضر باشند و چه غایب، چه موجود باشند و چه فانی و چه در آینده به وجود بیایند، علم حضوری دارد. قرآن کریم در این زمینه می‌‌فرماید:

إنَّ اللَّهَ لا یَخفی عَلیه شَی‌‌ءٌ فی‌‌الاَرض وَلا فی‌‌السَّماء.۵

هیچ چیزی در آسمان و زمین از [نظر] خداوند متعال مخفی نمی‌‌شود.

از همین روست که مسئله بداء و ظاهر کردن آن امر مخفی را به خداوند نسبت داده می‌‌شود:

وَبَدالَهم منَ‌‌اللَّه مالَم یَکونوا یَحتَسبونَ۶

خداوند آنچه را گمان نمی‌‌کردند، برای آنها ظاهر کرد.

براساس آیه:

انَّ اللَّهَ لا یغَیَّر ما بقَوم حَتّی یغَیّروا ما باَنفسهم۷

خداوند چیزی را که از آن مردمی است دگرگون نکند تا آن مردم خود دگرگون شوند و با استفاده از دیگر آیات و روایات می‌‌توان چنین برداشت کرد که برخی اعمال حسنه، نظیر: صدقه، احسان به دیگران، صله رحم، نیکی به پدر و مادر، استغفار و توبه، شکر نعمت وادای حق آن و... سرنوشت شخص را تغییر داده و رزق و عمر و برکت زندگیش را افزایش می‌‌دهد، همان‌‌طور که اعمال بد و ناشایست اثر عکس آن را بر زندگی شخص می‌‌گذارد.

پیش از شرح این عبارت که بداء در حقیقت ظاهر شدن چیزهایی که از ناحیه خداوند متعال برای مردم مخفی و برای خودش مشخص بود، لازم است یادآور شویم که خداوند متعال بنا بر آیات قرآن دو لوح دارد:

۱) لوح محفوظ

لوحی که آنچه در آن نوشته می‌‌شود؛ پاک نشده و مقدرات آن تغییر نمی‌‌یابند؛ چرا که مطابق با علم الهی است:

بَل هوَ قرآنٌ مَجیدٌ × فی لَوح مَحفوظ.۸

بلکه آن قرآن مجیدی است که در لوح محفوظ ثبت گردیده است.

۲) لوح محو و اثبات

بنا بر شرایط و سننی از سنتهای الهی سرنوشت شخص یا جریانی به شکلی خاص می‌‌شود، با از بین رفتن آن سنتها و یا مطرح شدن سنتهای جدید سرنوشت آن شخص و یا آن جریان تحت‌‌الشعاع سنتهای جدید قرار می‌‌گیرد. به عنوان مثال بناست که شخص در سن ۲۰ سالگی فوت کند اما به واسطه صله رحم یا صدقه‌‌ای که می‌‌دهد، ۳۰ سال به عمرش اضافه می‌‌شود و تا ۵۰ سالگی زنده می‌‌ماند و یا به عکس، آن شخص بناست ۵۰ سال عمر کند به واسطه گناه کبیره‌‌ای خاص ۳۰ سال از عمرش کاسته می‌‌شود در همان ۲۰ سالگی می‌‌میرد. که البته خداوند متعال از اول می‌‌دانست که بناست اولی ۵۰ سال و دومی ۲۰ سال عمر کند ولی برای روشن شدن این سنتهای الهی مطلب به این شکل از زبان پیامبران یا اولیای الهی(ع) بیان می‌‌شود.

در قرآن کریم هم آمده است:

یَمحوااللَّهَ ما یَشاء وَ یثبت وَ عندَه امّ الکتاب۹

و یا این آیه: ثمَّ قَضی اَجلاً و اَجَلٌ مسَمّی عندَه.۱۰

با توجه به این دو لوح و مطالبی که تا به حال به آنها پرداختیم، این سؤال به ذهن می‌‌رسد که: آیا ظهور حضرت مهدی(ع) و نشانه‌‌هایی که برای آن بیان شده است، در لوح محفوظاند یا محو و اثبات. به عبارت دیگر آیا ممکن است اصلاً مسئله‌‌ای به نام ظهور ایشان تا آخر عمر بشریت و هستی اتفاق نیفتد و یا ظهور بدون تحقق نشانه‌‌ها رخ دهد یا خیر همه نشانه‌‌ها باید رخ دهند؟ در پاسخ به این سؤال باید نشانه‌‌های ظهور را به دو دسته تقسیم کنیم:

۱) امور و علائم مشروط؛

۲) امور و علایم حتمی. آنگونه که امام باقر(ع)۱۱ امور را به موقوفه و حتمیه و امام صادق(ع) به حتمی و غیر حتمی تقسیم کرده‌‌اند.۱۲ مسئله بداء هم در چهار زمینه با موضوع ظهور حضرت مهدی(ع) ارتباط می‌‌یابد:

● نشانه‌‌های مشروط و غیر حتمی ظهور

جز نشانه‌‌هایی که صراحتاً در احادیث به حتمی بودن آنها اشاره شده است، بقیه نشانه‌‌های ظهور همگی از امور موقوفه به شمار می‌‌روند، چنانکه بزرگانی مانند شیخ مفید، شیخ صدوق و شیخ طوسی بدان تصریح کرده‌‌اند. بدین معنا که به جز نشانه‌‌های حتمی ظهور بقیه آنها بنا بر مشیت و اراده الهی ممکن است دچار تغییر و تبدیل، تقدم و یا تأخر شوند. به عبارت دیگر آنها از جمله امور لوح محو و اثبات به حساب می‌‌آیند و ممکن است با تغییر و تبدیل در شرایط آنها و عوض شدن علل رخ دادن آنها به گونه دیگری پدید آیند و یا اصلاً رخ ندهند. البته بسیاری از رویدادهایی که در احادیث ما به آنها اشاره شده است تا کنون اتفاق افتاده‌‌اند و دچار بداء در اصل تحقق خویش نشده‌‌اند.

مثلاً اگر در حدیث به نزول بلایی (مشروط) اشاره شده باشد به واسطه توسل و استغفار مؤمنان و مسلمانان ممکن است در نزول آن تأخیر رخ دهد و یا اصلاً چنین بلایی به جهت عظمت عمل صالح ایشان نازل نشود و یا اینکه با برخی اعمال صالح و یا ناصالح ظهور حضرت را دچار تعجیل یا تأخیر کنند.

شاید بتوان علت بیان چنین اخباری را این دانست که اگر مسأله به این شکل تبیین نمی‌‌شد، مؤمنان هم از احتمال حدوث آن حادثه باخبر نمی‌‌شدند و بدان مبتلا می‌‌گشتند اما پس از صدور حدیث از ناحیه معصوم(ع) و آگاه شدن مؤمنان و مسلمانان از آن با دعا و توسل و استغفار از پدید آمدن چنان حادثه ناگواری ممانعت به عمل آورند و یا سبب حدوث اتفاقی خوشایند شوند. البته فراموش نکنیم که عکس این مطلب هم کاملاً صادق است به این معنا که شخص معصوم(ع) با اعلام نزول بلا و علت آن حجت را بر مردم تمام می‌‌کنند که شما با وجود آنکه می‌‌توانستید، آن بلا را از خویش دفع نکردید یا فلان خیر را به سوی خویش جلب ننمودید و از همین روست که روایت شده است:

خداوند متعال، به چیزی مثل بداء عبادت نشده است.۱۳

● علائم ظهور و امور حتمی

پنج مورد از نشانه‌‌های ظهور در بسیاری از روایات که از حد تواتر گذشته است؛ از جمله نشانه‌‌های علایم حتمی برشمرده شده‌‌اند:

خروج سید خراسانی و یمانی، ندای آسمانی (مبنی بر حقانیت حضرت مهدی(ع))، شهادت نفس زکیه و فرو رفتن سپاهیان سفیانی در منطقه بیداء (بیابان بین مدینه و مکه).۱۴

این نشانه‌‌های پنجگانه را احادیث از علایم حتمی شمرده‌‌اندو هیچ‌‌گونه احتمال بدایی در مورد تحقق آنها نداده‌‌اند وگرنه خلاف حتمی بودن آنها می‌‌شد. این نشانه‌‌ها شدیداً با مسأله ظهور ارتباط داشته و همگی مقارن ظهور رخ خواهند داد ان‌‌شاءاللَّه. بزرگوارانی چون مرحوم آیت‌‌اللَّه خویی در پاسخ به نویسنده کتاب سفیانی۱۵ و علامه سید جعفر مرتضی عاملی، در کتاب خویش۱۶ و شیخ طوسی، در غیبت خویش نسبت به این موضوع تصریح و اذعان کرده‌‌اند که:

هر چند بنابر تغییر مصلحتها با تغییر شروط اخباری که به حوادث آینده می‌‌پردازند، ممکن است دچار تغییر و تبدیل شوند جز آن که روایت تصریح کرده باشد که وقوع آن جریان حتمی است که (با توجه به اعتماد ما به معصومین(ع)) ما هم یقین به حدوث آنها در آینده پیدا می‌‌کنیم و قاطعانه می‌‌گوییم در آینده چنین خواهد شد.۱۷

اشکال اساسی که به این نظر گرفته می‌‌شود؛ متکی به حدیثی است که نعمانی در کتاب خویش آورده است که: محمدبن همام از محمد بن احمد بن عبداللَّه خالنجی از ابوهاشم داوود بن قاسم جعفری نقل کرده‌‌اند که گفته است: نزد امام جواد(ع) بودیم و صحبت از حتمی بودن آمدن سفیانی شد، از آن حضرت پرسیدم: آیا در مورد امور حتمی هم بداء رخ می‌‌دهد؟ فرمودند: آری. گفتم: می‌‌ترسم در مورد خود حضرت مهدی(ع) بداء رخ دهد. حضرت فرمودند:

[ظهور] حضرت مهدی(ع) وعده الهی است و خداوند خلف وعده نمی‌‌کند.۱۸

علامه مجلسی، هم در بحارالانوار پس از نقل این حدیث این توضیح را اضافه کرده‌‌اند که:

شاید محتوم معانی مختلفی داشته باشد که با توجه به اختلاف در تعاریف ممکن است در مورد برخی از آنها بداء رخ بدهد. مضاف بر اینکه شاید منظور از بداء در مورد خصوصیات آن حادثه محتوم و حتمی باشد و نه اصل تحقق آن، که مثلاً پیش از زوال حکومت بنی‌‌عباس سفیانی جنبشهای خویش را آغاز کند.۱۹

این فرضیه چندان قابل قبول نیست؛ چرا که در صورت پذیرفتن آن، چه فرقی بین حتمی و غیر حتمی خواهد بوده مضاف بر این که روایت از حیث سندی ضعیف است.۲۰ در ضمن نمی‌‌توان از آن همه حدیث و روایتی که به شدت بر حتمی بودن این پنج نشانه امتناع احتمال رخ دادن بداء در آنها تأکید می‌‌کنند، چشم‌‌پوشی کرد و به احادیث انگشت‌‌شماری از این دسته تمسک نمود؛ چرا که ممکن است در شرایط خاصی (به فرض قوت و اعتبار سندی آنها) معصوم(ع) مجبور شده باشند از روی تقیه، چینی سخنی بگویند.

به امام باقر(ع) در مورد حضرت مهدی(ع) گفتم: می‌‌ترسم که زود بیایند و سفیانی نباشد. حضرت فرمودند:

واللَّه نه. [سفیانی] از حتمیاتی است که حتماً خواهد آمد.۲۱

امور یا موقوفه‌‌اند یا حتمیه که سفیانی از دسته حتمیاتی است که حتماً خواهد بود۲۲.

و یا امام صادق(ع) فرمودند:

از حتمیاتی که پیش از قیام حضرت مهدی(ع) خواهند بود [اینهاست]: شورش سفیانی، فرو رفتن در بیداء، شهادت نفس زکیه و منادی که از آسمان ندا در دهد۲۳ .

حمران بن اعین از امام باقر(ع) راجع به آیه: »ثمّ قَضی اَجلاً وَ اَجَلٌ مسمّی عندَه«۲۴ می‌‌پرسد. حضرت می‌‌فرمایند:

دو اجل وجود دارد: محتوم و موقوف.

- محتوم چیست؟

- جز آن نخواهد شد

- و موقوف؟

- مشیت الهی در رابطه آن جاری می‌‌شود.

- امیدوارم که سفیانی جزء موقوفها باشد.

- واللَّه که نه از محتومات است.۲۵

● بداء و قیام حضرت مهدی(ع)

ظهور حضرت حجت(ع) از اموری است که در اسلام نسبت به آنها به شدت تأکید شده و در حتمیت آن ذره‌‌ای شک و شبهه وجود ندارد. پیش از این گفتیم که در آیاتی نظیر آیه ۵۵ سوره نور خداوند متعال به مؤمنان وعده داده است که فرمانروایان زمین گردند و بر آن سیطره یابند که چنین واقعه‌‌ای در تمام طول تاریخ تا کنون اتفاق نیفتاده است و از آنجا که »افنَّ اللَّهَ لایفخلففف المیعادَ«۲۶ و خداوند در وعده خویش تخلف نمی‌‌کند، در آینده‌‌ای دور یا نزدیک حتماً چنین اتفاقی خواهد افتاد ان‌‌شاءاللَّه...

علاوه بر اینکه در موارد بسیاری رسول مکرم اسلام(ص) و معصومین(ع) شدیداً تأکید نموده‌‌اند که:

حتی اگر از عمر هستی بیش از یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن قدر این روز را طولانی می‌‌کند که حضرت مهدی(ع) ظهور کرده و جهان را مملو از قسط و عدالت گردانند.۲۷

● تعیین زمان ظهور حضرت مهدی(ع)

بسیاری از روایات، ما را از توقیت (مشخص کردن زمان ظهور) یا تعیین محدوده زمانی برای ظهور حضرت به شدت نهی کرده‌‌اند و شیعیان را امر کرده‌‌اند که هر که چنین کرد تکذیب کنند و دروغگو بشمارند؛ چرا که این مطلب در زمره اسرار الهی است و کسی آن را نمی‌‌داند؛ امام صادق(ع) به محمدبن مسلم فرمودند:

محمد! اگر کسی وقتی از جانب ما [برای ظهور حضرت مهدی(ع)] نقل کرد، از تکذیب کردن او نترس! چرا که ما برای احدی تعیین وقت نمی‌‌کنیم.۲۸

وقتی فضیل از امام باقر(ع) می‌‌پرسد: آیا این مسئله وقت مشخص دارد حضرت سه مرتبه می‌‌فرمایند:

[آنها که وقت تعیین می‌‌کنند دروغ می‌‌گویند.]۲۹

یکی از یاران امام ششم(ع) به ایشان عرضه می‌‌دارد: این مسئله‌‌ای که چشم انتظارش هستیم کی خواهد آمد؟ حضرت می‌‌فرمایند:

ای مهزم! آنها که وقت تعیین کنند دروغ می‌‌گویند، آنها که عجله کنند هلاک می‌‌شوند و آنها که تسلیم [امر خداوند] باشند نجات می‌‌یابند و به سوی ما باز می‌‌گردند۳۰.

آنگونه که از احادیث برمی‌‌آید ظهور حضرت حجت(ص) از جمله اموری است که خداوند متعال آن را از مردم پنهان نموده است و هر زمان که خداوند تبارک و تعالی اراده کنند و شرایط و علل فراهم و مناسب باشد؛ زمین را از برکات وجودی آن امام همام(ع) بهره‌‌مند خواهند نمود.

البته همان‌‌طور که طی مطالب این مجموعه نوشتار دیدیم؛ نهی از تعیین وقت شامل نشانه‌‌های حتمی ظهور نمی‌‌شود؛ چرا که خود معصومین(ع) در این موارد به فاصله زمانی میان حدوث آن نشانه حتمی و ظهور حضرت اشاره کرده‌‌اند که مثلاً از ابتدای شورشهای سفیانی تا قیام حضرت بیش از ۹ ماه طول نخواهد کشید یا مثلاً ۱۵ روز پس از شهادت نفس زکیه حضرت در مکه ظهور می‌‌کنند. ولیکن دیگر نشانه‌‌ها حداکثر به این اشاره می‌‌کنند که ظهور آن وجود مقدس نزدیک شده است و نه بیش از این. چنانکه دیدیم برخی از نشانه‌‌های ظهور قرنهاست که اتفاق افتاده‌‌اند و گذشته‌‌اند و هنوز ظهور رخ نداده است. که البته به جهت ایجاد امید و در دل شیعیان مبنی بر نزدیک شدن ظهور معصوم(ع) از آن به عنوان نشانه قیام حضرت صاحب(ع) یاد کرده‌‌اند. (در بخشهای پیشین مفصلاً به این موضوع پرداختیم).

ضمناً اگر بنا بود زمان ظهور مشخص شود و همگان بدانند که ایشان بناست چه زمانی قیام جهانی خویش را آغاز کنند؛ ستمگران و ظالمان تمام عفدّه و عفدّه خویش را برای آن روز مهیا و آماده می‌‌کردند - که به خیال خام و واهی خود - آن نور الهی را خاموش کنندو نگذارند عدالت را در جهان گسترش دهند و مؤمنان و مستضعفانی هم که قرنها با حدوث این حادثه عظیم و بزرگ فاصله داشتند مبتلا به یأس و کسالت و خمودی می‌‌شدند حال آن که قرنهاست بسیاری در انتظار آن یار غایب از نظر، دیده‌‌ها را خونبار کرده و هر صبح و شام دست دعا به تعجیل در فرج ایشان برداشته‌‌اند و امید دارند که در زمره یاران و یاوران ایشان باشد. مشخص نبودن زمان ظهور خواب از چشم‌‌های ستمگران ربوده و هر صبح و شام از این هراسناکند که شاید آن عزیز مقتدر امروز ظهور کند و پایه‌‌های حکومت شیطانی‌‌شان را درهم شکند.

به امید آن که آن روز را ببینیم و از یاوران حضرتش باشیم. ان‌‌شاءاللَّه.

أللّهم عجّل فرجه وَ سّفهفل مخرجه واجعلنا من انصاره واعوانه و مقویة سلطانه. آمین

پی‌‌نوشت‌‌ها :

۱ . سوره رعد(۱۳)، آیه۳۹.

۲ . سوره زمر(۳۹)، آیه۴۸.

۳ . سوره یوسف(۱۲)، آیه۳۵.

۴ . سوره نساء (۴)، آیه۳۵.

۵ . سوره آل‌‌عمران (۳)، آیه۵.

۶ . سوره زمر(۳۹)، آیه۴۷.

۷ . سوره رعد(۱۳)، آیه۱۱.

۸ . سوره بروج(۸۵)، آیه۲۱ù۲۲.

۹ . سوره رعد(۱۳)، آیه۳۹.

۱۰. سوره انعام(۶)، آیه۲.

۱۱. نعمانی، کتاب الغیبة، ص۲۰۴، بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۴۹.

۱۲. نعمانی، همان، ص۲۰۲.

۱۳. کلینی، الکافی، ج ۱، باب البدأ، ح ۱ شیخ صدوق؛ التوحید باب ۵۴، ح ۲.

۱۴. شیخ صدوق، اکمال‌‌الدین، ج۲، ص۶۵۰، شیخ طوسی، الغیبة ص۲۶۷، نعمانی، الغیبة، ص۱۶۹ و ۱۷۲؛ بحارالانوار؛ ج۵۲، ص۲۰۴، اعلام الوری، ص۴۲۶؛ منتخب‌‌الاثر، ص۴۳۹ و ۴۵۵.

۱۵. محمد فقیه سفیانی، ص۱۰۲.

۱۶. دراسته فی‌‌علامات الظهور، ص۶۰.

۱۷. شیخ طوسی، الغیبة، ص۲۶۵.

۱۸. نعمانی الغیبة، ص۲۰۵، بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۵۰.

۱۹. بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۵۱.

۲۰. رک: السفیانی و علامات الظهور، ص۱۰۲.

۲۱. نعمانی الغیبة، ص۲۰۳؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۴۹.

۲۲. نعمانی الغیبة، ص۲۰۴؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۴۹.

۲۳. نعمانی الغیبة، ص۱۷۶، منتخب‌‌الاثر، ص۴۵۵.

۲۴. انعام، ص۲

۲۵. بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۴۹.

۲۶. سوره آل عمران، (۳) ص۹.

۲۷. رک: شیخ مفیدالارشاد، ج۲، ص۳۴۰، اعلام الوری، ص۴۰۱، بحارالانوار، ج۵۱، ص۱۳۳.

۲۸. نعمانی الغیبة، ص۱۹۵، شیخ طوسی الغیبة، ص۲۶۲، بشارةالاسلام، ص۲۹۸، بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۰۴.

۲۹. شیخ طوسی الغیبة، ص۲۶۲؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۰۳؛ منتخب‌‌الاثر، ص۴۶۳.

۳۰. نعمانی الغیبة، ص۱۹۸؛ شیخ طوسی الغیبة، ص۲۶۲؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۰۴؛ بشارةالاسلام، ص۲۹۹؛ منتخب‌‌الاثر، ص۴۶۳.