راه دشوار آسمان

نگاهی به تاریخچه و فعالیت های سازمان فضایی ایران

سازمان فضایی ایران در سازمانی به نام «سنجش از دور» ریشه دارد و هسته اولیه‌اش در این سازمان شکل گرفت. اعضا و کارمندان این سازمان نیز در اصل از همین سازمان هستند که آن زمان حدود صدنفر کارشناس و کارمند داشت. این سازمان در ابتدا چند فعالیت فضایی انجام داد که بیشتر این فعالیت‌ها در همان حوزه سنجش از دور بود. این سازمان در سال ۸۴ زیر نظر مخابرات (که امروزه ارتباطات نام دارد)، قرار گرفت. در آن زمان گروهی در مخابرات در پروژه ماهواره «مصباح» فعالیت می‌کردند که به این مجموعه سازمان سنجش از دور اضافه شدند. اینها هم حدود صدنفر بودند که با نگاه ویژه به موضوع فضا فعالیت می‌کردند. در سال ۸۹ سازمان فضایی از مدیریت مخابرات خارج شد و زیر نظر ریاست‌جمهوری قرار گرفت. در این مرحله نیز افراد دیگری به این مجموعه اضافه شدند، از جمله از وزارت علوم (عمدتا از پژوهشگاه هوافضا) و وزارت جهاد کشاورزی. این مجموعه از آن زمان تاکنون زیر نظر ریاست‌جمهوری فعالیت می‌کند.

البته در این مدت نیز استخدام‌های بسیاری انجام شده است و افراد بسیاری نیز به‌تازگی به این مجموعه پیوستند. پس در حقیقت سازمان سنجش از دور، در همان حوزه سازمان فضایی فعالیت می‌کرد. بعدها طبق نظر برخی از کارشناسان و مسوولان تصمیم گرفتند کشور ما نیز یک سازمان فضایی مانند دیگر کشورها داشته باشد که زیر نظر وزارت مخابرات فعالیت کند. اولین پروژه‌ این سازمان همان پروژه «مصباح» بود. این سازمان بعدها به ریاست‌جمهوری منتقل شد و برای تکمیل کادر خود از سازمان‌ها و وزارتخانه‌های دیگر نیز نیرو گرفت. این سازمان بخشی از نیروهای خود را از ارتباطات (از پروژه مصباح)، بخشی دیگر را از وزارت علوم (پژوهشگاه هوا فضا که در مورد ارسال موجود زنده به فضا فعالیت می‌کردند) و همچنین از وزارت جهاد کشاورزی (که در سیستم سنجش از دور کار می‌کردند)، جذب کردند. به این ترتیب سازمان فضایی ایران تشکیل شد که با واسطه شورایعالی فضایی، زیر نظر ریاست‌جمهوری فعالیت می‌کند. کار شورایعالی فضایی نیز سیاستگذاری است.

● دلایل انتقال به ریاست‌جمهوری

از زمانی که بحث اعزام انسان به فضا مطرح شد، موضوع پیامدهای تبلیغاتی و تاثیر آن در افکار عمومی مورد توجه قرار گرفت و موضوع اعزام انسان به فضا به محور اصلی فعالیت‌های سازمان فضایی ایران تبدیل شد. این سازمان، بعدها در زمینه ساخت و پرتاب ماهواره نیز فعالیت‌های خود را آغاز کرد. به این ترتیب سازمان فضایی ایران همزمان در چند حوزه وارد عمل شد، مانند ساخت ماهواره، فضاپیما و اعزام فضانورد، در صورتی که به نظر برخی کارشناسان، شاید کاری اشتباه باشد. زیرا فعالیت‌های فضایی، در همه جای دنیا به چند دسته تقسیم می‌شود که شامل ارتباطات و مخابرات (ارتباط‌های موبایلی یا پوشش رادیو تلویزیونی اخبار و رویدادها)، سنجش از دور (با کاربرد در کشاورزی، هواشناسی، جاسوسی و...)، موقعیت‌یابی و ناوبری (جی‌پی‌اس و گلوناس)، علوم و اکتشافات فضایی، امنیت فضایی و پرتابگرها (انواع موشک‌های ماهواره‌بر و فضاپیماها). مهم‌ترین کار در حوزه علوم و اکتشافات فضایی نیز شامل اعزام انسان و موجودات زنده به فضاست. یعنی امروزه همه سازمان‌های فضایی دنیا در این حوزه‌ها فعالیت می‌کنند. با توجه به مواردی که تاکنون برشمردیم، مشخص می‌شود که سازمان فضایی، سازمانی با کاربردها و زمینه‌های فعالیت بسیار گسترده است که در حوزه کاری خود با بسیاری از سازمان‌ها و وزارتخانه‌های دیگر همپوشانی یا تداخل مسوولیت و وظایف دارد.

● تسهیم نامتناسب

یک نکته مهم آن است که در سال‌های اخیر، بخش اعظم بودجه‌های سازمان فضایی ایران صرف علوم و تحقیقات فضایی و در مرتبه دوم در بخش سنجش از دور هزینه شد. بقیه بخش‌ها را هم تقریبا نادیده گرفتند. پس از انتقادهای بسیاری که به این وضعیت شد، در این اواخر کمی هم به موضوع مخابرات و ارتباطات توجه کردند. این در حالی است که امروزه در دنیا، بسیاری از سازمان‌های فضایی کشورهای مختلف، روی موضوع علوم و اکتشاف‌های فضایی کمترین سرمایه‌گذاری‌ها را انجام می‌دهند که این مقدار هرساله کمتر هم می‌شود. امروزه در کل دنیا گردش مالی سازمان‌های فضایی ۲۶۰میلیارددلار است. از این مقدار، ۶۵ درصد به ماهواره‌های مخابراتی اختصاص دارد. زیرا تجاری‌ترین و سودآورترین بخش است. به بیان دیگر، در روزگار ما رویکرد سازمان‌های مختلف، استفاده تجاری از ماهواره‌ها و در کل استفاده تجاری از فضاست مانند انواع تلویزیون‌های ماهواره‌ای یا ارتباط‌های ماهواره‌ای و یک درصد کل این بودجه، به بخش علوم و اکتشاف‌های فضایی اختصاص دارد. در حالی‌که در کشور ما ۹۹ درصد بودجه‌ها به بخش علوم و اکتشاف‌های فضایی اختصاص یافته است.

● ساخت آسان، پرتاب دشوار

امروزه در کشور ما پژوهش در زمینه پرتابگرهای ماهواره‌ای، در حوزه فعالیت وزارت دفاع است. با توجه به اینکه موضوع پرتابگر موضوع مهمی است، تبلیغات زیادی روی آن صورت گرفته است. البته باید در نظر داشت کار ساخت ماهواره، از پرتاب ماهواره به مراتب آسان‌تر است. امروزه ساخت ماهواره‌هایی مانند ماهواره «امید» کار ساده‌ای است و در حد پروژه‌های دانشجویی تعریف می‌شود، اما زمانی که این ماهواره ساخته شد، در کشور ما روی آن خیلی تبلیغات کردند، ولی باید دانست کار پرتاب آن و قرار دادن موفقیت‌آمیز آن در مدار، کار مهم‌تر و دشوارتری بود. امروزه در کل دنیا، ۵۰کشور در زمینه ساخت ماهواره فعال هستند که از این بین ۲۰ کشور خودشان ماهواره می‌سازند و ۱۰کشور می‌توانند ماهواره را پرتاب کنند.

● بخش‌های فراموش‌شده فضا

سازمان فضایی ایران تاکنون در حوزه‌هایی مانند پرتابگرها، امنیت فضایی، ناوبری و موقعیت‌یابی چندان فعالیت نکرده است. در زمینه ارتباطات و مخابرات هم کار چندانی نشده بود و به انتقادات کارشناسان این رشته هم توجه نکردند تا آنکه پخش برنامه‌های تلویزیون ایران از روی ماهواره‌های غربی قطع شد و تازه به فکر افتادند که باید در زمینه ماهواره‌های ارتباطی نیز فعال باشیم و مجلس هم بودجه ۲۵۰میلیون‌دلاری را برای پژوهش در این زمینه اختصاص داد. یکی از نکات جالب آنکه هزینه‌هایی که برای ساخت ماهواره‌های مخابراتی صرف می‌شود، به مراتب کمتر از هزینه‌هایی است که برای ارسال موجود زنده به فضا صرف می‌شود، یعنی با وجود اینکه ما بیشترین بودجه را صرف علوم و اکتشاف‌های فضایی کردیم و بودجه کم و ناچیزی را به بخش ماهواره‌ها اختصاص دادیم، اما بسیاری از دانشگاه‌های ما با همین بودجه‌های کم توانستند ماهواره (سنجش از دور و به تازگی مخابراتی) بسازند.

● موقعیتی که از دست رفت

به دلیل تعلل‌های بسیار برخی افراد، ایران موقعیت مداری خود را از دست داد. اگر ما آنقدر که در موضوع پرتاب موجود زنده سرمایه‌گذاری کردیم، در زمینه پرتابگرها سرمایه‌گذاری می‌کردیم، شاید ما هم امروز می‌توانستیم ماهواره‌های تجاری را پرتاب کنیم. علاوه‌براین، با توجه به اینکه موقعیت‌های مداری‌مان را از دست دادیم، باید یک‌بار دیگر برای خرید آن اقدام کنیم. ‌ای کاش به موازات آن همه سرمایه‌گذاری و صرف وقت و هزینه که در زمینه پرتاب میمون صورت گرفت، برای حفظ موقعیت مداری ایران نیز کمی حساسیت داشتند. امروزه نیز بسیاری از کارشناسان حوزه هوا و فضا براین باورند که اگر سازمان فضایی ایران می‌خواهد همچنان در حوزه هوافضا موفق عمل کند، به هیچ‌عنوان نباید وارد حوزه اجرایی شود زیرا این سازمان یک نهاد بالادستی است و اینگونه نباشد که خودش هم پروژه تعریف کند و خودش هم پروژه‌ها را انجام دهد یا اینگونه نباشد که خودش بودجه اختصاص دهد و خودش هم این بودجه‌ها را مصرف کند.

به عقیده بسیاری از کارشناسان فضایی، بهترین کار این است که سازمان فضایی ایران، یک نهاد سیاستگذار، قانونگذار و ناظر باشد و کارهای مربوط به برنامه‌ریزی و مدیریت روابط بین‌الملل را پیگیری کند و خارج از این موضوعات، وارد کارهای اجرایی نشود. البته در همین‌جا خوب است که به این نکته اشاره شود که خروج از حوزه اجرا اختصاص به سازمان فضایی ایران ندارد. امروزه سازمان‌های فضایی و مهم دنیا مانند ناسا هرچه بیشتر از کارهای اجرایی فاصله می‌گیرند و به کار مدیریت می‌پردازند و کارهای اجرایی را به موسسه‌ها و سازمان‌های دیگر می‌سپارند که یکی از دلایل موفقیت آنها نیز همین است. به بیان دیگر سازمان‌هایی مانند ناسا زمانی وارد حوزه اجرا شدند که هیچ موسسه‌ای نمی‌توانست این نوع فعالیت‌ها را انجام دهد، اما به موازات گسترش سازمان‌های علمی و پژوهشی که توان انجام این پروژه‌ها داشتند، ناسا خود را از این عرصه‌ها کنار می‌کشد و کار را به دست مجریان توانمند می‌سپارد. پس اکنون موسسه‌های پژوهشی و علمی و دانشگاه‌های ما که می‌توانند این نوع فعالیت‌ها را انجام دهند، بسیار شایسته است که سازمان فضایی ایران از حوزه اجرایی خارج شود. یعنی امروزه این توان و پتانسیل در بخش خصوصی ایران وجود دارد که وارد فعالیت‌های مربوط به ساخت ماهواره‌های مخابراتی شود.

● اعزام انسان به فضا، بله یا خیر

از طرف دیگر امروزه شاهد آن هستیم که بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان (به لحاظ علمی، فناوری و اقتصادی) وارد کار اعزام انسان به فضا نشده‌اند زیرا می‌دانند این کار بسیار پرهزینه است و باید بودجه‌های کلانی را برای آن صرف کرد، اما از طرف دیگر حوزه‌هایی مانند ارتباطات و مخابرات بسیار پرفایده است. البته اگر هم لازم باشد که این کشورها کسی را به فضا اعزام کنند، این کار را به روس‌ها واگذار می‌کنند برای مثال، فضانوردان فرانسوی هم با موشک‌های روسیه به فضا رفته‌اند. اما به دلیل فعالیت دیگر فضایی خود مانند مخابرات در آمدهای بسیاری دارند. امروزه، تنها کشورهایی در بخش اعزام انسان به فضا فعالیت می‌کنند که اهداف تبلیغاتی دارند مانند هند و چین. البته این کشورها هم برای فعالیت‌های تبلیغاتی فضایی خود، بنیه اقتصادی دارند اما ایران شاید به اندازه آنها بنیه اقتصادی هم نداشته باشد. علاوه‌براین اگر عملکرد کشوری مانند چین را بررسی کنیم، متوجه می‌شویم این کشور در دیگر حوزه‌های فضا نیز بسیار فعال است برای مثال اکنون در تلاش است تا سامانه موقعیت‌یاب فضایی اختصاصی برای خود بسازد.

● لزوم استقلال سازمان فضایی

با توجه به اهمیت سازمان فضایی و لزوم ادامه فعالیت‌ها و همچنین تغییر دولت و تغییر نگاه و رویکرد به برنامه‌های علمی و پژوهشی، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که بهتر است با حذف شورایعالی فضایی، سازمان فضایی مستقیم و بی‌واسطه (به‌رغم برخی مشکلات)، زیر نظر ریاست‌‌جمهوری باشد. علاوه‌براین، با توجه به اینکه سطح کار سازمان فضایی بالاست، نباید زیر نظر یک وزارتخانه دیگر فعالیت کند بلکه باید مستقیم زیرنظر ریاست‌جمهوری باشد. نکته دیگر آنکه سازمان فضایی به شکل شورایی باشد که همه افراد و نهادهایی که در حوزه پژوهش‌های فضایی فعالیت می‌کنند، در آن شورا نماینده‌ای داشته باشند، مثل ستاد توسعه فناوری هوافضا که پیش از این فعالیت می‌کرد. در آن زمان، هیچ‌کس از فعالیت‌های این سازمان گله‌مند نبود.

در زمانی که ناهمخوانی‌هایی بین بخش‌های مختلف فعالیت‌های فضایی ایران بود، با تشکیل این سازمان، همه از آن حمایت کردند زیرا نظر همه کارشناسان در آن ستاد شنیده می‌شد و از موازی‌کاری‌ها یا صرف هزینه‌های زاید جلوگیری می‌کرد و به همین دلیل بود که جهش بزرگی در برنامه‌های هوافضای ایران صورت گرفت. برای مثال سند هوافضای کشورمان را نیز همین ستاد تهیه و تنظیم کرد که مورد قبول همه کارشناسان قرار گرفت، شاید بهترین کار این ستاد همان تنظیم این سند بود که وظایف خود را در حوزه مدیریت و سیاستگذاری محدود کرد و وارد کارهای اجرایی نشد، به بیان دیگر رقیب مجریان نشد. یکی از اشکالات چنین رقابت‌ها یا موازی‌کاری‌ها این است که وقتی بودجه‌های فضایی در سازمان‌ها و نهادهای دیگر کشور تصویب می‌شود، خود سازمان فضایی ایران با سازمان‌ها و دانشگاه‌ها قرار داد امضا می‌کند تا بخشی از کارها را انجام دهد و به این ترتیب، بخشی از بودجه‌ها را به دست آورد، یعنی سازمانی که قرار بود نقش مدیریتی داشته باشد، خودش بخشی از بدنه شد که در زمینه انجام کارها، رقیب بقیه بخش‌هاست.

● برنامه‌های آینده فضایی ایران

در سال‌های اخیر صبحت‌های زیادی شنیده می‌شود مبنی بر اینکه ایران قصد دارد در آینده‌ای نزدیک، انسانی را به فضا اعزام کند. با توجه به دشواری‌های بیش از حد این کار، به‌نظر می‌رسد انجام چنین کاری در آینده نزدیک امکان‌پذیر نباشد. علاوه بر آن با توجه به هزینه‌های بسیار سنگین کار، به نظر می‌رسد لزومی هم برای انجام چنین کاری نباشد. علاوه بر این به نظر می‌رسد که انجام چنین کاری پیامدها و دستاوردهایی در زمینه‌های دیگر علمی و پژوهشی به همراه نداشته باشد. کشور ما در زمینه پرتاب ماهواره‌ها به موفقیت‌هایی دست یافته و بارها آن را تکرار کرده است و مشخص شد که این موفقیت اتفاقی نبوده است، پس اگر همین کار را توسعه دهد و مثلا ماهواره‌های پژوهشی دیگر کشورها را پرتاب کند، هم به لحاظ تبلیغاتی، بسیار موثر خواهد بود و هم به لحاظ مالی، می‌تواند برای ما سودآور باشد.

بهاره نامجو

امین آهنگری