در جست و جوی راه های ابریشم آبی

بدون تعارف سینمای ایران به صورت حسرت آلودی محروم از تولیدات بزرگ به مفهوم شکوهمند و به تعبیری هالیوودی آن است

بدون تعارف سینمای ایران به صورت حسرت‌آلودی محروم از تولیدات بزرگ به مفهوم شکوهمند و به تعبیری هالیوودی آن است. آثاری که حتی در اشل‌های کوچکتر از نمونه‌های متوسط جهانی بتواند حداقل تمایل بالقوه به سمت این‌گونه سینما را نمایندگی کند. این محرومیت تا حدی است که وقتی چرخه اقتصادی این سینما گاه با رقم چند میلیارد فروش برای یکی دو فیلم روغن‌کاری می‌شود، بشدت ذوق‌زده و از خود بی‌خود می‌شویم.

تولید فیلمی مثل راه آبی ابریشم حتی با پذیرش ضعف‌های احتمالی در مقایسه با نمونه‌های قدیمی مثل کاپیتان بلاد مایکل کورتیز یا نمونه‌های اعجاب‌آور نزدیک‌تر همچون کشتی تایتانیک، فی‌النفسه یک اتفاق غیر‌منتظره محسوب می‌شود. هرچند سابقه پروژه‌های سنگینی از نوع راه آبی ابریشم تا اینجا کماکان در انحصار محمدرضا بزرگ‌نیایی باشد که راه طولانی کشتی آنجلیکا (۱۳۶۷) تا راه آبی ابریشم را طی کرده باشد. یادمان نمی‌رود وقتی فیلم کشتی آنجلیکا برای نخستین‌بار در جشنواره سال ۱۳۶۶ فجر به نمایش درآمد، تماشاگران و حتی منتقدینی که فیلم‌های بزرگ و پرهزینه و عظیم مثل آرواره‌ها و آسمانخرانش جهنمی و امثال آنها را بسیار دیده بودند، نتوانستند تعجب و غافلگیری‌شان را از فیلم دریایی و خوش‌ساخت کشتی آنجلیکا پنهان کنند. مضاف بر این‌که کشتی آنجلیکا نخستین اثر فیلمسازی محسوب می‌شد که تا آن زمان نام قابل اعتنایی در سینما نبود. این گمنامی در مقایسه با آن سر‌و‌صدایی که فیلم به پا کرد، خبر از تولد فیلمسازی می‌داد که بر‌خلاف سایر تازه‌واردها به فیلم‌های به‌اصطلاح جسارت‌آمیز و فرم‌گرایانه هنری دل نبسته و دنبال تجربه و نوگرایی به مفهوم تازه‌ای است.

آنچه حائز اهمیت است اینکه فیلم راه آبی ابریشم حداقل در نگاه اول یک فیلم غیرمتعارف و بسیار نزدیک به متوسط‌های جهانی است. برای جانبداری و حمایت و لذت بردن از فیلم می‌توان بر دلایل زیادی تأکید کرد. می‌توان تنوع لوکیشن‌ها، تصاویر شکیل و کارت پستالی، جلوه‌های بصری گاه خارق‌العاده و بی‌نظیر و دقت و وسواس بی‌مانند برای طراحی و ساخت بنادر قدیمی سیراف، مسقط، خان فو و همچنین فضاسازی شهر مسقط، ساخت اسکله خان فو و همچنین جلوه‌های ویژه فیلم از جمله ایجاد توفان دریایی، جنگ دزدان دریایی و آتش گرفتن کشتی‌ها را به مثابه دم دست‌ترین نشانه‌ها برای عظمت و بزرگی و جانبداری از فیلم مورد تأکید قرار داد.

هر چند در راستای این تأییدات می‌توان به برخی ضعف‌ها و بعضاً ساده‌انگاری‌ها اشاره کرد. از جمله مواجهه دریانوردان با معضل بی‌آبی و حل شتابزده آن فصل توفان دریا که با توجه به نمونه‌های خارجی که دیده‌ایم و حتی با توجه به امکانات حداقلی که داریم فاقد آن تنش و هیجان لازم است. همچنین می‌توان به مواردی از جمله فرو رفتن تنه درخت در شکم ناخدا سلیمان و نجات او توسط پزشکان چینی اشاره کرد که چندان با واقع‌نمایی فیلم همخوانی ندارد و یا جنگ چند دریانورد با خیل وحشیان بدوی جزیره و غلبه اقلیت دریانوردان بر آنها. اینها در واقع ضعف‌های مغفول مانده از چشم کسانی است که بشدت تحت تأثیر عناصر بصری فیلم و بازی‌های درخشان و میزانسن‌ها و حتی روایت فیلم که در مقایسه با کشتی آنجلیکا از پیچیدگی‌ بیشتری برخوردار است، قرار دارند و شاید هم به واسطه یافتن چنین ضعف‌هایی در نمونه‌های خارجی عامدانه نادیده گرفته‌اند.

با تمام این احوال به نظر می‌رسد بزرگ‌نیا آن میزان توان و انرژی و وسواس و ظرافتی که برای جلوه‌های ویژه و بصری فیلم صرف کرده برای پردازش داستان فیلم که از نکات برجسته فیلم هم هست در کنار آن وسواس قابل تحسین در فضاسازی و نزدیک کردن فضای داستان به جغرافیا و مکان باورپذیر اجازه نداده تا بزرگ‌نیا انرژی‌اش را همزمان و به طور مساوی میان ظرف و مظروف تقسیم‌بندی کند. این جنبه از فیلم در مقایسه با دقتی که بزرگ‌نیا در کشتی آنجلیکا روی روابط شخصیت‌ها و در آمدن مناسبات و روانشناختی تاریخی و طبقاتی شخصیت‌هایش اعمال کرده بود، حکایت از شتابزدگی مورد اشاره می‌کند. این ناهمخوانی و ناهماهنگی می‌تواند محصول و برآیند دو عامل باشد، یکی وقت و انرژی و هزینه و طاقتی که صرف جنبه‌های بصری فیلم شده و دیگری شاید ضعف همیشگی و معمول فیلمسازان ما در پردازش داستانی فیلم. با همه این احوال راه آبی ابریشم با همین قد و قواره می‌تواند در عرصه جهانی جایگاهی قابل اعتنا برای سینمای ملی و بومی ما دست و پا کند.

ابوالفضل نجیب