نقش پژوهش در نظام آموزشی

به مناسبت هفته پژوهش

تحقیق و پژوهش به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از نهاد علم، زیربنای توسعه در عصر اطلاعات است و اساسا هر جامعه‌ای برای برنامه‌ریزی در سطح خرد وکلان و گذار موفقیت‌آمیز از اقتصاد صنعتی به اقتصاد دانایی محور و اطلاعاتی، ناگزیر از ساماندهی و مدیریت کارآمد و اثربخش امور پژوهشی است.

موفقیت روزافزون علم در شناخت جهان هدفدار و قانونمند که با تکیه بر ابتکارات خلاقیت‌های به ودیعه نهاده شده از سوی خدای متعال در وجود بشر و بهره‌برداری از قدرت شگرف اندیشه آدمی صورت گرفته، فضای زندگی جدیدی را برای انسان‌ها به ارمغان آورده است.

این فضای جدید و این تمدن نوظهور که خود برخاسته از تعاملات عمیق میان تمدنی و میان فرهنگی است، موجد خواست‌ها، نیازها، اندیشه‌ها، مسائل و مشکلاتی است که به نوبه خود توسعه علم وا ندیشه را می‌طلبند. در این مسیر اندیشه‌های ژرف در قالب پژوهش‌های بنیادین صورت بحث‌ پذیر به خود می‌گیرند و دستمایه انجام پژوهش‌های کاربردی می‌شوند تا خواست‌ها و نیازها را پاسخ گویند و راه‌حل‌های بهتر و بیشتری برای مسائل و مشکلات جوامع بشری پیشنهاد کنند و همین‌جاست که نقش موثر و سهم بسزای بخش تحقیقات در روند تحولات جوامع آشکار می‌شود.

تحولات زندگی بشر در قرن بیستم نشان از گسترش روزافزون اهمیت علم و تحقیق داشت، بویژه در نیمه دوم این قرن کشورهای صنعتی و در حال توسعه با آگاهی از نقش پژوهش در خلق فناوری و شتاب‌دهی برای توسعه، عمده توجه خود را مصروف تقویت و ارتقای بخش تحقیق نموده‌اند. از این روست که می‌توان گفت بین پیشرفت بخش تحقیق و شتاب توسعه فراگیر و پایدار در هر کشور ارتباط مستقیم برقرار است.

اکنون در ابتدای قرن بیست و یکم قرار داریم و باید خود را برای چالش‌های فراروی آماده کنیم. کشور ما در آستانه این قرن با مشکلات اقتصادی مواجه است. تورم، بیکاری، ترکیب جمعیتی جوان، وابستگی به درآمد نفت و نوسان در تصمیم‌گیری‌ها و سیاستگذاری‌های مدیریتی تنها موارد اولیه فهرست این مشکلات عظیم‌اند. تجربه نشان داده است که یافتن راه‌حل‌های پایدار برای مشکلات عظیم اقتصادی مستلزم تعریف و ارائه الگو و مدل توسعه ملی سازگار با فرهنگ، تاریخ و خصوصیات نهادی در هویت هر ملت است. این مهم بدون انجام پژوهش‌های گسترده و مبتنی بر اصول علمی دست‌نیافتنی است.

نقش پژوهش در توسعه همه جانبه پایدار چنان برجسته و انکارناپذیر است که می‌توان آن را بدون تردید نیروی محرک توسعه در همه حوزه‌ها اعم از فرهنگ، اقتصاد، سیاست وجامعه دانست اما علی‌رغم اعتراف و اذعان نسبت به اهمیت مقوله پژوهش این حوزه با دشواری‌های ساختاری وعملکردی فراوانی مواجه است.

● جایگاه حقیقی تحقیق و پژوهش

یکی از عوامل اساسی پیشرفت در کشورهای توسعه یافته توجه خاص به امر پژوهش است. به عقیده ما در کشورهای جهان سوم، کشورهای اسلامی و از جمله ایران هنوز تحقیق جایگاه حقیقی خود را نیافته است. این ناکامی هم از جهت کمی و هم از نظر کیفی قابل تامل است. عدم توجیه ضرورت پژوهش، عدم ترسیم پایه‌های نظری و روش‌شناسی آن، فراهم نبودن امکان‌ها و ابزار لازم و در مواردی جانبدارانه بودن کارکرد سازمان‌های تحقیقاتی می‌تواند از عوامل ناکامی پژوهش در ایران باشد.

پژوهش و تحقیق علمی از یکسو خصوصیات منحصر به فردی دارد و از سوی دیگر می‌تواند آثار و نتایج علمی ویژه‌ای در بر داشته باشد، زیرا پژوهش در واقع سلسله تلاش‌های قاعده‌مند، هدف‌دار و علمی است که می‌تواند به عقلانی کردن و در نتیجه کارآمد ساختن عناصر مختلف علم و معرفت بینجامد، همچنین بازده حاصل از تکامل آن می‌تواند در پیشبرد امور اجرایی و توسعه زمینه‌های مختلف (سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) به کار گرفته شود. اصولا تحقیق به دلیل بافت مستدلی که دارد می‌تواند به ارائه تبیینی شفاف از یک موضوع یا توضیحی دقیق و گاهی توصیفی منظم از کارکرد سازمان‌ها و نظام‌های مختلف بینجامد. گذشته از این در تحقیق و پژوهش معمولا نقاط ضعف و قوت موضوع‌ها بررسی شده یا کارکرد سازمان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و بر مبنای آن پژوهش یا اکتشاف می‌توان برای کارایی بیشتر به نوعی برنامه‌ریزی مبادرت ورزید.

● ارتباط تحقیق و پژوهش با رشد و توسعه

اصولا هر نوع پیشرفت و توسعه، ارتباط مستقیمی با تحقیقات علمی دارد. همراهی حجم وسیع پژوهش با توسعه‌یافتگی کشورهای پیشرفته گویای این واقعیت است. یکی از اندیشمندان تصریح می‌کند که حدود ۹۸ درصد تحقیق‌ها و هزینه‌های مربوط به پیشرفت علمی در جهان مربوط به این کشورهاست. این کشورها به دلیل برخورداری از تحقیق‌های گسترده معمولا از شیوه‌های برتر و نیروهای کار ماهر استفاده می‌کنند و در استفاده از منابع خود کاملا صرفه‌جویی می‌کنند. تحقیق‌های مداوم و گسترده در این کشورها باعث شده که آنها همواره چندین دهه جلوتر از بسیاری کشورها حرکت کنند.

پیوند دیگر تحقیق و پژوهش با رشد و توسعه مربوط به ماهیت بلند مدت و راهبردی آن است. پژوهش به دلیل طبیعت علمی و کاربردی وسیع خود جنبه کلیدی دارد و در نتیجه بخصوص به دلیل ارتباط آن با رشد و توسعه، نیاز به عزمی ملی، اراده‌ای جدی و برنامه‌ریزی‌ای فوری دارد. این امر از چند جنبه حائز توجه است. ▪ اول: سرمایه‌گذاری در نیروی کار است، به این صورت که برای کسب بهره‌وری بیشتر از نیروی کار باید آن را کارآمد ساخت.

▪ دوم: کارایی نیاز به آموزش کارآمد و توانمندی در کاربرد شیوه‌های جدید دارد که بدون پژوهش علمی میسر نیست. از سوی دیگر یک عامل کلیدی دیگر در رشد و توسعه پیشرفت فناوری است که خود پیوندی زنده با تحقیقات علمی دارد. توجه به پدیده تحقیق و توسعه در کشورهای پیشرفته و وجود موسسه‌های فراوان مرتبط با آن نشانه این امر است.

● تحقیق عقلانیت وامور ارزشی

یکی از نزدیک‌ترین عناصر به پژوهش، تعلیم و تربیت است. زیرا از یکسو تحقیق و آموزش و پرورش هر دو از عناصر درون‌زا بوده و از سوی دیگر پدیدآورندگان تحقیق، انسان‌ها و دانشمندان هر جامعه هستند. حتی جنبه آموزشی و پرورشی تحقیق و تاثیر آنها را نیز نمی‌توان به راحتی از یکدیگر جدا کرد. زیرا جنبه پرورش در تحقیق، آن را هدفمند و معنی‌دار می‌سازد. یعنی با وجودی که غنای علمی و تخصصی بالا می‌تواند به کارایی تحقیق بیفزاید اما تمام مسئله این نیست و به قول پروفسور شوماخر صاحب‌نظر مشهور تعلیم و تربیت جوهره اصلی آموزش و پرورش در پژوهش عملی، همان تربیت و امور ارزشی است و ماهیت آموزشی مبتنی بر انتقال ارزش است.

به تعبیر وی یافته‌های علمی صرف، در واقع فوت و فن تحقیق هستند ولی فرهنگ تحقیق محسوب نمی‌شوند. تحقیق و پژوهش علاوه بر جنبه‌های علمی، القاکننده نوعی روح و معرفت انسانی در هماهنگی ابزارهای فنی و آرمان‌های بشری نیز هست.

اندیشمندان مختلف در مورد علمی بودن و یا علمی نبودن تحقیق‌های ارزشی دیدگاه‌های یکسانی ندارند. گروهی نه تنها گزاره‌های ارزشی را علمی نمی‌دانند حتی آنها را بی‌معنا تلقی می‌کنند. عده‌ای دیگر بررسی‌های اخلاقی راهم در مجموعه مطالعه‌های علمی قرار می‌دهند و دسته سوم بین آنها نوعی تفکیک قائل می‌شوند. برخی متفکران مشهور مانند مایکل اسکریون استدلال می‌کند که تمامی داوری‌های ارزشی را می‌توان در قالب علمی مطرح ساخت. وی ادعا می‌کند که اصولا مطالعه‌های علمی نیز خود جوهره قضاوتی دارند، زیرا کار روی یک پروژه علمی و تشخیص اعتبار آن نیازمند ارزیابی و داوری در مورد ابزارهای آزمایشگاهی، داوری در مورد نظریه‌ها و مشاهده‌ها و حتی بررسی برآوردها ودیگر لوازم آن است و اینها همگی قضاوت ارزشی محسوب می‌شود. بنابراین به عقیده ما پژوهش علاوه بر جنبه آموزشی، تکنیکی وعقلانی از گرای اخلاقی و ارزشی نیز برخوردار است و جدا کردن این امر از آن، روح و عاطفه حاکم بر تحقیق واجتماع انسانی مربوط به آن را شکننده می‌سازد.

● نارسایی‌های اجرایی و علمی در زمینه تحقیق و پژوهش

۱) مسائل فرهنگی:

به جرات می‌توان گفت تحقیق در سطوح گوناگون کشور ما جزئی از فرهنگ نیست.

نه در حوزه سیاست و اقتصاد و فرهنگ و جامعه و نه در سطح عامه مردم و خواص و مدیران و سیاستگذاران وتصمیم‌سازان و تصمیم گیران و مجریان، فرهنگ تحقیق وجود ندارد. این امر البته خود ناشی از دلایل متعددی است که مهمترین آنها عدم احساس نیاز به تحقیق وعدم وجود رقابت از بعد کیفیت و هزینه در همه حوزه‌ها و سطوح است.

نکته قابل‌توجه آنکه، علی‌رغم وجود مشکلات متعدد در زمینه‌های گوناگون اجتماع، پرسش‌ها و سوال‌های تحقیقاتی موردنیاز کشور هنوز به درستی احصا و تبیین نشده‌اند و با این حال متاسفانه پژوهش‌های انجام گرفته و در حال انجام کشور بیشتر با تکیه بر فرم صورت می‌پذیرد تا تکیه بر محتوا.

۲) مشکلات مالی:

از جمله سطح نازل سهم تحقیقات در تولید ناخالص ملی، سطح اندک سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در فعالیت‌های تحقیقاتی و سطح نازل بهره‌برداری از ظرفیت‌های انسانی، مالی و فیزیکی تحقیقاتی است.

۳) ضعف مدیریت:

این مشکل به صورت گسسته بودن رابطه آموزش و تحقیقات و صنعت، حاکمیت قوانین دست و پاگیر اداری ومالی، ناکارایی در مدیریت علمی، عدم تمرکز در سیاستگذاری، تمرکززدایی در اجرا، عدم توجه به اولویت‌ها و نیازهای تحقیقاتی، ضعف جامع‌نگر، ابتلا‌ به روزمرگی، فقدان نگرش آینده‌نگر، فقدان نظام نظارت و ارزیابی بر روند توسعه تحقیقات در کشور و مسائلی از این دست تجلی می‌یابد.

۴) ضعف ارتباطات:

وجه مشخصه آن نامطلوب بودن ارتباطات میان بخش تحقیقات با اقتصاد، صنعت، سیاست،‌فرهنگ وجامعه، ضعف ارتباط با دنیای پویای علم و فناوری، ضعف مفرط پایگاه‌های اطلاع‌رسانی و مانند آن است.

۵) ضعف نیروی انسانی:

در این خصوص می‌توان به کمبود تعداد محققان، تساهل و کم‌کاری در ابداع و تولید دانش و تحمل نکردن مشکلات برای نیل به نتیجه تحقیق، سطح نازل دانش روز در میان محققان و پژوهشگران، ضعف جایگاه معنوی و اجتماعی محققان و موارد مشابه اشاره کرد.

آنچه بیش از همه ضرورت آن احساس می‌شود و در روزگار ما در حکم کیمیاست، وجود جریانی فرهیخته، دردآشنا، آشنا به جایگاه پژوهش و معترف به ارزشمندی وجود محقق و پژوهشگر است که از قیود نظریه‌ها و آرا ودیدگاه‌های مسلط غربی در حوزه پژوهش همزمان با شناخت کامل آنها رهیده و عقلانیت جاری و ساری در فرهنگ و سنن و رسوم این ملت را به درستی بشناسد و دغدغه او حل مشکلات عدیده کشور با تکیه بر توان نیروهای بومی از طریق ارتقای جایگاه پژوهش و پژوهشگری باشد.

● راهکارهای رفع موانع تحقیق و پژوهش

۱) نخست اینکه ما با توجه به عوامل بازدارنده اجتماعی،‌فرهنگی،‌اقتصادی و تاریخی در ارتباط با پژوهش و پژوهشگری و آگاهی از مشکلات اساسی و بنیادین خود نباید در برنامه‌های اصلاحی به صورت ساده‌انگارانه برخورد کنیم و یا دچار خوش‌باوری شویم.

۲) با توجه به کمبود شدید محقق در جامعه، این ضرورت به شدت احساس می‌شود که باید از توان محققان فعلی استفاده کاملی بشود و در چنین شرایطی از هدر دادن توان نیروهای محقق از طریق تکرار پژوهش‌ها و موضوع‌های بیهوده و غیرمرتبط با نیاز جامعه بپرهیزیم.

۳) مسئله بعدی ضرورت هماهنگی بین رشته‌های مختلف دانشگاهی در مسائل تحقیقاتی است که این امر منجر به پژوهش‌های تکمیلی خواهد شد.

۴) ضروری است که برنامه‌ریزی‌های آموزشی در جهت تربیت محقق در جامعه انجام شود. در اینجا ذکر این نکته ضروری است که در کشور ما به رغم مشکلات بنیادینی که در زمینه اقتصادی و اجتماعی برای توسعه پژوهش وتحقیق وجود دارد جامعه ما از نیروهای بالقوه و پتانسیل‌های بالایی از نظر تحقیقی برخوردار است. در صورتی که از این نیروها استفاده‌های درست و دقیقی شود می‌توان گام‌های موثری در پیشبرد تحقیقات در کشور برداشت.

۵) از دیگر پتانسیل‌های قوی تحقیقی و پژوهشی کشور حضورگسترده محققان ایرانی در خارج از کشور و در محافل تحقیقاتی جهان است که جذب این محققان دور از وطن و علاقه‌مند به بازگشت به ما در پیشبرد امر تحقیق و همتراز کردن تحقیقات ایرانی با پژوهش‌های جهانی کمک زیادی می‌کند.

جذب محققان چه آنها که در داخل و چه آنها که در خارج هستند کار ساده‌ای نیست و باید برای آنها جاذبه‌هایی ایجاد کرد که با رغبت و رضایت خاطر جذب موسسات و سازمان‌های تحقیقاتی کشور شوند. این جاذبه‌ها عبارتند از:

۱) ایجاد جاذبه‌های انتشاراتی و تحقیقاتی‌؛ یک محقق بیش از همه انتظار دارد که پس از زحماتی که در راه تحقیق کشیده است اثرش منتشر شود و ثمره تحقیقاتش را به صورت منتشر شده ببیند.

۲) ایجاد جاذبه‌های اطلاعاتی برای محققان؛ یعنی با ایجاد و گسترش بانک‌های اطلاعاتی در موسسات تحقیقاتی، امکان گردآوری و تهیه داده‌های موردنیاز پژوهشگران را فراهم کنیم. امکاناتی مانند به‌وجود آوردن کتابخانه‌های تخصصی و مناسب و نیز ارتباط گسترده با شبکه‌های اطلاعاتی از جمله اینترنت، ضروریات توسعه در امر پژوهش است.

۳) رفع نیازهای معیشتی؛ بی‌تردید ایجاد جاذبه‌های اقتصادی در جهت رفع نیازهای معیشتی از مهمترین مولفه‌های اساسی در گسترش فرهنگ پژوهشی در جامعه است.متاسفانه در کشور ما هنوز در بیشتر مراکز و موسسات تحقیقاتی حق‌التحقیق به ازای کارهای فکری بر اساس ساعت است نه ارزش کار. این در حالی است که اساسی‌ترین مرحله تحقیق زمانی است که محقق به ظاهر به کاری اشتغال ندارد،‌نشسته وفکر می‌کند.

تصور کنید نتیجه کار اینشتین در مورد تئوری نسبیت که در ۲۴ صفحه ارائه شد، چنانچه قرار بود بر اساس تعداد صفحات نهایی مورد ارزشیابی قرار گیرد چندساعت اضافه کار به اینشتین تعلق می‌گرفت؟!

پس برای ارزشیابی کار تحقیقی، زمان‌سنجی کار درستی نیست بلکه باید بنا به ارزش و اهمیت تحقیق کار سنجیده شود و محقق از نظر مالی خیالش آسوده و دغدغه معیشتی و مالی نداشته باشد.

۴) ایجاد جاذبه‌های بین‌المللی؛ بسیاری از محققان ایرانی علاقه‌مند هستند که پژوهش‌های آنها در مجامع تحقیقاتی و فرهنگی بین‌المللی مطرح شود و نظریاتشان در چهار دیواری داخلی کشوری محصور نماند تا امکان بحث، جدل و کنکاش بیشتری درباره آنها در سطح جهانی وجود داشته باشد.

پس لازم است که موسسات تحقیقاتی با برنامه‌ریزی‌های صحیح نسبت به برقراری ارتباط و همکاری با سازمان‌های علمی، آموزشی و فرهنگی مانند “یونسکو” و سایر موسسات فرهنگی در جهان اقدام کنند که محققان کشور بتوانند در سطح بین‌المللی هم تحقیقات خود را مطرح نموده و با دنیای خارج ارتباط وتبادل‌نظر کنند و نیز حضور محققان ایرانی در نشست‌ها و همایش‌های معتبر بین‌المللی به سهولت امکان‌پذیر باشد.

احمدرضا ساحلی

داود اصلانی