آیا نابوکو خرس گازی را دور می زند

این روزها که کمتر خبری از خط لوله انتقال گاز ایران, پاکستان و هند موسوم به خط لوله صلح منتشر می شود, بازار اخبار نقل و انتقالات گازی در مرزهای شمالی کشور گرم است و اخبار مربوط به پروژه خط لوله گازی ۱۲ میلیارد دلاری «نابوکو» در صدر خبر های حوزه انرژی جهان قرار گرفته است

این روزها که کمتر خبری از خط لوله انتقال گاز ایران، پاکستان و هند موسوم به خط لوله صلح منتشر می‎شود، بازار اخبار نقل و انتقالات گازی در مرزهای شمالی کشور گرم است و اخبار مربوط به پروژه خط لوله گازی ۱۲ میلیارد دلاری «نابوکو» در صدر خبر‎های حوزه انرژی جهان قرار گرفته است. سفر اخیر غلامحسین نوذری وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران به آلمان و ابراز تمایل آمریکا و اتحادیه اروپا برای پیوستن ایران به این طرح، همگی نشان از قوت گرفتن احتمال پیوستن ایران به این پروژه عظیم گازی دارد. این موضوع ضرورت آشنایی با نابوکو و فرصت‎های اقتصادی و سیاسی پیش‎روی ایران را دوچندان می‎کند.

● نابوکو چیست؟

بحث انتقال گاز خاورمیانه و حوزه دریای خزر به اروپا از سال‎های پایانی قرن بیستم همواره مطرح بوده است، اما پس از قدرت گرفتن مجدد روسیه و به‎ویژه در دو سال اخیر که اختلاف با اوکراین بهانه‎ای برای بستن شیر‎های گاز صادراتی روسیه به اروپا و نمایش برتری این کشور شد، اتحادیه اروپا - که در حال حاضر ۴۰ درصد از گاز مورد نیاز خود را از روسیه خریداری می‎کند - با جدیت بیشتری به‎دنبال منابع جایگزین و مطمئن برای تأمین انرژی قاره سبز افتاده است.

نابوکو در واقع نام یک شرکت چندملیتی در حوزه صادرات گاز از طریق خط لوله است (Nabucco Gas Pipeline International GmbH) که پروژه احداث خط لوله‎ای ۳ هزار و ۳۰۰ کیلومتری به همین نام را در دست اجرا دارد که بر اساس اهداف اعلام شده قرار است گاز خاورمیانه و دریای خزر را به اروپا منتقل کند. بر اساس توافق صورت گرفته در کنسرسیوم نابوکو ۳۰ درصد از هزینه عمومی طرح از سوی سهامداران پروژه تأمین خواهد شد و از ۷۰ درصد دیگر نیز یک‎سوم آن از سوی سازمان‎های صندوق های بین‎المللی تأمین مالی و بخش باقی مانده آن نیز از طرف مراکز اعتباری صادراتی و بانک‎های تجاری تأمین مالی خواهد شد. لازم به ذکر است که کنسرسیوم نابوکو با هدف انتقال انرژی اجرایی شده است و براساس توافقات صورت گرفته امنیت خط لوله برعهده کشورهای عضو اتحادیه اروپا و کشورهای تأمین‎کننده گاز طبیعی است.

عملیات اجرایی این خط لوله که ارزش آن بیش از ۱۲ میلیارد دلار برآورد شده است، در دو فاز انجام خواهد شد که فاز اول آن در سال ۲۰۱۱ و فاز دوم آن در سال ۲۰۱۴ آغاز می‎گردد. پیش‎بینی می‎شود در صورت آغاز پروژه در سال ۲۰۱۱، از سال ۲۰۱۴ نخستین مرحله از انتقال گاز از طریق لوله‌های نابوکو عملیاتی خواهد شد.

حداکثر ظرفیت انتقال خط لوله‌ نابوکو ۳۱ میلیارد مترمکعب گاز در سال (معادل روزانه ۸۵ میلیون متر مکعب) خواهد بود که از دریای خزر (آسیای میانه) و خاورمیانه به اروپا منتقل می‎شود. ترکیه با ۲۰۰۰ کیلومتر میزبان بزرگترین بخش از این خط لوله خواهد بود و رومانی، بلغارستان، مجارستان و اتریش به ترتیب با ۴۶۰، ۴۰۰، ۳۹۰ و ۴۶ کیلومتر در مسیر این خط لوله قرار خواهند گرفت.

● رقابت قاره سبز و امپراتوری روسیه

در حال حاضر بخش عمده گاز اتحادیه اروپا از طریق روسیه تأمین می‌شود که البته وجود برخی اختلافات در مسیر ترانزیت گاز روسیه به اروپا مانند بحران اوکراین در زمستانی که گذشت، مقامات سیاسی - امنیتی اروپا و همچنین مدیران شرکت‎های تأمین‎کننده انرژی را برآن داشت تا وابستگی اتحادیه اروپا را به گاز روسیه در شرایط ایمن‎تری قرار دهند و براساس استراتژی میان‎مدت و بلندمدت، منابع جایگزین و حتی پشتیبان برای تأمین گاز خود بیابند.

براساس مدل ارایه شده به‎نظر می‎رسد اتحادیه اروپا همراه با کاهش چشم‎گیر منابع داخلی خود ضمن تغییر آرایش منابع تأمین‎کننده و تغییر ظرفیت‎ها، چشم‎انداز استراتژیکی را برای منطقه خاورمیانه و همچنین دریای خزر ترسیم کرده است. شایان ذکر است هم‎اکنون قاره سبز به غیر از روسیه از چهار منطقه اصلی مصر، آمریکای لاتین، شمال اروپا و الجزایر و شمال و غرب آفریقا واردات گاز دارد که با تغییر این آرایش و افزوده شدن منطقه خزر و خاورمیانه در قالب پروژه ناباکو قرار است تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۲۵ درصد گاز مورد نیاز اروپا را این مناطق تأمین‎کنند و علی‎رغم پیش‎بینی رشد مصرف گاز ۶۰ درصدی اروپا تا سال ۲۰۳۰، سهم امپراطوری روسیه را از سطح ۲۵ درصد افزایش ندهد.

همان‎گونه که عنوان شد اتحادیه اروپا درصدد است به منظور کاستن وابستگی به روسیه، گاز حوزه دریای خزر، آسیای مرکزی و خاورمیانه را وارد بازار اروپا کند. از طرفی رشد مصرف گاز و قیمت آن طی سال‎های آینده دست‎خوش تغییرات چشم‎گیری در اروپا خواهد شد و از این‎رو بسیاری از مصرف‌کنندگان گاز امیدوارند با اجرای خط لوله نابوکو قیمت گاز در اروپا کاهش یابد و یا حداقل نرخ رشد قیمتی آن متوقف شود.

در حالی‎که اتحادیه اروپا و روسیه در حال رقابت برای دست‎یابی به منابع گازی کشور‎های آسیای میانه (ازبکستان، ترکمنستان و قزاقستان) هستند، به نظر می‎رسد روسیه از قدرت مالی و سیاسی بیشتری برخوردار است؛ چراکه اعلام کرده حاضر است گاز کشور‎های آسیای میانه را به قیمت بیشتری در برابر پیشنهاد اروپا بخرد و در صورت استنکاف آن‎ها، کشورهای دارنده ذخایر گازی حاشیه دریای خزر باید منتظر روابط سیاسی تیره‎ای با همسایه شمالی باشند.

هرچند کارشناسان معتقدند حتی در صورت پیوستن این کشورها به نابوکو، رفتارهای آینده آن‎ها و عمل به تعهد تأمین گاز نابوکو بدون تأثیر از نفوذ روسیه قدرتمند نخواهد بود.

با این همه اتحادیه اروپا اعلام کرده حاضر است در فاز صفر، بیش از ۲۰۰ میلیون یورو در این طرح سرمایه‎گذاری کند و پیرو آن، کشور‎های اروپایی مذاکرات خود را با دولت‌‎های آسیای میانه به منظور انتقال گاز آن‎ها آغاز کرده‌‎اند. شرکت نابوکو نقش مستقیمی در این مذاکرات ندارد چراکه این شرکت تنها مسئولیت حمل و انتقال گاز را برعهده گرفته است.

● ایران و پازل نابوکو

حجم ذخایر گاز در دنیا کمی بیش از ۱۸۱ تریلیون متر‎مکعب محاسبه شده که سهم ایران از آن ۲۸ تریلیون مترمکعب است. روسیه با سهم ۲۸ درصدی از ذخایر گازی جهان، ۲۳ درصد بازار دنیا را در اختیار دارد و نروژ با میزان ذخایر ۴/۳ درصد سهم ۱۱ درصدی بازار و کانادا نیز با همان میزان ذخایر نه درصد از سهم بازار را در اختیار دارد. در حالی‎که ایران با سهم ۵/۱۵ درصدی از ذخایر گازی جهان، کمتر از یک درصد سهم بازار جهانی را در اختیار دارد. بنابراین پروژه نابوکو و نیاز کشور‎های اروپایی به منابع گازی ایران، فرصت بی‎نظیری برای جهش سهم ایران در بازار جهانی انرژی است.

«آندریاس پیئبالگس»، مسئول انرژی اتحادیه اروپا، اظهار داشته است: «طی ۱۵ - ۱۰ سال آینده نیاز اروپا به واردات گاز تا بیش از ۷۰۰ میلیارد مترمکعب افزایش می‎یابد، در حالی‎که تولید گاز در اتحادیه اروپا تا یک‎صد میلیارد مترمکعب کاهش خواهد داشت و از این‎رو نیاز به گاز از جمله ایران زیاد است.»

همچنین «راینهارد میچک»، مدیرعامل نابوکو، گفته است: «خط لوله ناباکو گاز طبیعی را از هر بازاری که ذخایر کافی در اختیار داشته باشد، به بازار‎های اروپا منتقل خواهد کرد.

یکی از مهمترین اهداف اجرای این پروژه، دست‎رسی به منابع متنوع گاز طبیعی است، بنابراین اروپا به‎دنبال دست‎یابی به ذخایر گازی آذربایجان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، ایران و حتی عراق و مصر است.»

او همچنین اضافه کرده است: «ما از همه کشورها، از جمله از ایران، گاز خریداری خواهیم کرد. گاز ایران در مرز‎های ترکیه به خط لوله نابوکو تحویل داده خواهد شد. البته این مسئله به سیاست آمریکا، اتحادیه اروپا و ترکیه نیز بستگی خواهد داشت.»

همچنین مدیر اجرایی شرکت نفت و گاز مجارستان معتقد است، اگر ایران به‎عنوان دومین دارنده ذخایر گازی جهان در این پروژه سهیم باشد، می‎توان به تأمین دایمی گاز این خط لوله مطمئن بود.

اما غلامحسین نوذری وزیر نفت ایران در جریان سفر اخیرش به آلمان و در حاشیه مذاکرات خود با مقامات و شرکت‎های مرتبط با صنعت انرژی این کشور، ضمن قطعی دانستن نیاز اروپا به منابع گازی ایران، جهت اجرایی شدن طرح نابوکو، این پروژه را تنها مسیر ممکن برای انتقال گاز ایران به اروپا ندانست و تلویحا از تلاش‎های ایران برای در نظر گرفتن مسیر‎های جایگزین در صورت حذف از نابوکو خبر داد: «نابوکو تنها یک گزینه است و پنج گزینه دیگر نیز برای انتقال گاز ایران وجود دارد. از جمله مسیر ایران، عراق، سوریه، مدیترانه و یونان.»

● معادلات پنهان نابوکو

در روز‎های اخیر اخباری مبنی بر حمایت تلویحی آمریکا از پیوستن ایران به پروژه نابوکو منتشر گردید که در محافل سیاسی تنها به تغییر رویکرد اوباما در قبال ایران پرداخته و سفر وزیر نفت کشورمان به آلمان نیز در این راستا ارزیابی گردید؛ اما این سکه روی دیگری نیز دارد.

در چند ماه گذشته، ترکیه برای تسریع در روند تأمین گاز از کشور‎های آسیای میانه به ارمنستان نزدیک شده است. جمهوری آذربایجان که همچنان در مسئله قره‎باغ با ارمنستان اختلاف جدی دارد و مناطق مختلفی از خاک خود را تحت اشغال ارمنستان می‎داند، برای آن‎که بتواند نقشه‎های ترکیه و ارمنستان را بر هم بزند، به نزدیک‎ترین متحد ارمنستان یعنی روسیه نزدیک شده است تا شاید به دلیل انگیزه‎ای که روس‎ها نیز در مخالفت با طرح نابوکو دارند، آن‎ها را به مخالفت با عادی‎سازی مناسبات ایروان و آنکارا ترغیب کند. یکی از اقدامات اعتراضی آذربایجان این بود که در اجلاس تخصصی نابوکو که به منظور هماهنگی امور اجرایی این خط لوله در بلغارستان تشکیل شد، شرکت نکرد. این تحول عملا فضای جدیدی را ایجاد کرد، چراکه کل پروژه نابوکو وابسته به همکاری جمهوری آذربایجان و ترکمنستان است و با قطع همکاری آذربایجان، طرح نابوکو در اجرا با مشکلات جدی مواجه خواهد شد.

آمریکایی‎ها برای آن‎که نارضایتی خود را از سیاست جدید باکو نشان دهند، از حضور و مشارکت ایران در پروژه خط لوله نابوکو استقبال کردند. این تغییر موضع آمریکا با دو هدف انجام شد، اول آن‎که جمهوری آذربایجان تحت فشار قرار گیرد و متوجه این مسئله باشد که با تردید نسبت به حضور در پروژه نابوکو، از مشارکت ایران استفاده خواهد شد. مقامات باکو بر این مسئله واقفند که با حضور ایران در این پروژه عملا نیازی به حضور جمهوری آذربایجان نخواهد بود.

دوم آن‎که آمریکا با تغییر موضع نسبت به حضور ایران در پروژه نابوکو درصدد است به ایران نشان دهد تغییر رویکرد اوباما شامل موارد اقتصادی و بازبینی تحریم‎ها نیز می‎شود. به این ترتیب، که در رویکرد جدید این امکان وجود دارد تا حداقل بخشی از تحریم‎های ایران لغو شود.

● ترازمنفی؛ پاشنه آشیل صادرات

با توجه به آمار‎های منتشر شده، در حال حاضر، تراز گازی کشور منفی است. به این معنی که میزان تولید گاز کمتر از میزان کل مصارف خانگی و میزان تعهدات صادراتی کشور است.

غلامحسین نوذری، وزیر نفت، خرداد ماه سال گذشته در سخنرانی خود در دومین همایش گاز ایران با اشاره به چالش‎های جدی پیش‎روی ایران در کسب سهم مناسب از بازار انرژی دنیا گفت:

«تولید ۱۳۰ میلیارد مترمکعب گاز در سال با شیوه فعلی مصرف آن در کشور و رشد ۱۱ درصدی آن باعث شده که هر‎گونه سرمایه‎گذاری نیز در این زمینه انجام شود، فاصله بین تولید و مصرف کاهش نخواهد یافت.» وی هم‎چنین تأکید کرد: «وقتی ما می‎توانیم صادرات گاز داشته باشیم و سهم ده درصدی از بازار دنیا را در اختیار بگیریم که مصرف داخلی خود را مدیریت کنیم. در حالی‎که هم‎اکنون شدت مصرف انرژی در ایران هشت برابر اروپا و ۱۷ برابر ژاپن است.»

بنابراین اگر قرار باشد ایران به پروژه نابوکو پیوسته و از این فرصت طلایی بهره‎برداری نماید، از یک طرف نیازمند توسعه سریعتر فاز‎های پارس جنوبی و از طرف دیگر اصلاح الگوی مصرف داخلی کشور در تمام بخش‎های انرژی‎بر هستیم.

نویسنده: مالک - شریعتی

منبع: هفته نامه - پنجره - ۱۳۸۸ - شماره ۳