هنر عاشورایی در قاب عکس

تاملی درباره عکس های عاشورایی و کارکرد های آن در جامعه امروز

هفته گذشته نمایشگاه بزرگی در مرکز آفرینش‌‌های فرهنگی هنری حجاب تهران با عنوان یاران حسین برپا شد. این هفته هم نمایشگاهی بزرگ از آثار هنرمندان برجسته کشورمان درباره عکس عاشورایی در خانه عکاسان ایران برپا می‌شود. این روزها همه جا عطر محرم پیچیده است و هنرمندان نیز برای آن‌که از قافله ارادتمندان حسینی عقب نمانند، تمام تلاش خویش را می‌کنند تا به سهم خویش در جهت اعتلای فرهنگ حسینی قدم بردارند؛ موضوعی که با توجه به کارکرد هنر و میزان تاثیرگذاری آن شاید وظیفه ایشان را سخت‌تر بنماید. عکاسی به واسطه آن‌که یکی از سریع‌ترین رسانه‌‌ها در انتقال پیام به شمار می‌رود و از سویی دیگر یکی از فراگیرترین این رسانه‌‌هاست شاید نقش اساسی‌تر و سهم بیشتری در این حوزه هنر عاشورایی داشته باشد و عکاس عاشورایی وظیفه‌ای بس بیشتر.

عکس عاشورایی چیست؟ شاید مهم‌ترین پرسش در حوزه هنر عکاسی عاشورا همین مورد به شمار رود. از اولین تصاویر و صحنه‌‌هایی از مراسم عزاداری ایرانیان از مراسم عاشورایی که در دوران قاجار با دوربین‌‌هایی ابتدایی در تکیه دولت تهران به ثبت رسید، تا امروز هر ساله هزاران هزار صفحه جدید بر تصاویر عاشورایی عکاسان ایرانی و حتی غیرایرانی از این اجتماع بزرگ عاشقی و دلدادگی به ثبت تاریخ رسیده است .

عاشورا در طول تاریخ همواره محملی برای اندیشه‌ورزی در باره ماهیت آزادگی و حق‌طلبگی در میان مردم و هنرمندان هر دوره بوده است و از سویی دیگر، بحث عاطفی آن در میان مردم محل بروز بی‌شمار احساسات و عواطف پاک و بی‌آلایش بوده که در این میان دارای ظرفیت و پتانسیل بسیار بالایی برای عکاسی نیز به شمار می‌رود.

موضوعی که به واسطه این عوامل عکاسی از آن را بسیار سخت جلوه می‌دهد، از سویی عکاس خود دچار درگیری با این احساسات می‌شود و از سویی دیگر او موظف است که عمق این رویداد را از دریچه دوربین خود به دنیا بنماید.

فرصت کوتاهی که هر ساله برای عکاسان در به تصویر کشیدن تصاویر عاشورایی وجود دارد، یکی دیگر از مواردی است که عکاسی از عاشورا را با توجه به ویژگی‌‌های خاص خود متفاوت جلوه می‌دهد . باید قبول کرد خلق اثری در حوزه هنر عاشورایی پیش از آن‌که نیازمند ابزار برای خلق آن اثر باشد، نیازمند درک صحیح و بالای هنرمند از مفهوم عاشورا و این واقعه مهم تاریخ تشیع دارد. موضوعی که در تمامی آثار ماندگار هنر عاشورایی در رشته‌‌های مختلف به چشم می‌خورد و با توجه با عناصر شکل‌دهنده در هنر عکاسی شاید در این حوزه سخت‌تر بنماید. این اهمیت بالای موضوع را در بیان هنرمندانه آن از سویی سخت‌تر می‌نماید و از سویی دیگر برای هنرمندی که خود را عاشق این مرام و مسلک و دلداده آن می‌داند، کاری شیرین و دلنشین است.

خلق عکس‌‌های عاشورایی با نگاهی معناگرایانه دغدغه بی‌شمار عکاس ایرانی است که با توجه به برگزاری نمایشگاه‌های متعددی که سالانه در کشورمان با عنوان نمایشگاه عکس‌‌های عاشورایی برگزار می‌شود، این امر را سرعت می‌بخشد. اما آن‌که چه تعداد از این تصاویر در محدوده عکس‌‌های عاشورایی قرار می‌گیرد و اصولا تعریف عکس عاشورایی چیست، بحثی دیگر است که نگاه تیزبینانه را می‌طلبد.

● عکس عاشورایی چیست؟

سادگی استفاده از دوربین عکاسی که در سال‌های اخیر به واسطه ورود به دنیای دیجیتال همه‌گیر شده و بسیاری به واسطه سهولت استفاده از این ابزار خود را عکاس می‌دانند وجود نگاه عکاسانه اولین عاملی است که باید به همراه خلق یک عکس هنری باشد و در حوزه هنر به خلق می‌پردازند، اما آن‌که این خلق کردن‌‌های هنری به چه میزان با آنچه که باید باشد همخوان و همراه است، موضوعی دیگر است که باید به آن به دیده تامل نگریست.

این یک واقعیت است که بسیاری از آثاری که در نمایشگاه‌های عکس‌ عاشورا به دیوار آویخته می‌شوند، کمترین تاثیر را در انتقال مفاهیم اصلی قیام عاشورا دارند و صرفا برای آن‌که دیواری خالی نماند و نمایشگاهی ترازنامه پایان کاری خود را پر رنگ‌تر بنماید، به آن نمایشگاه راه می یابند.

اما این را که کدام یک از این آثار در حوزه عکس‌‌های عاشورایی قرار می‌گیرند، باید از متولیان برگزاری و یا داوران این نمایشگاه‌ها سراغ گرفت. نمایشگاه‌‌هایی که در بسیاری موارد متولی غیرهنری در پس برگزاری آن قرار گرفته است و مانند بسیاری از نمایشگاه‌های دیگر هنری! که به مناسبت‌‌های مختلف، نهادهای دولتی غیرمرتبط با فرهنگ و هنر آن را برگزار می‌کنند، کمتر بار کارشناسی را به دوش می‌کشند. در تعریف عکس عاشورایی شاید باید به این نکته بسنده کرد که عکس عاشورایی تنها ثبت یک رویداد نیست، بلکه آمیزش حس و حال دلدادگی با ابزارهای امروزی برای بیان زیباترین و در عین حال ماناترین اتفاق بشری است.

● نمایش باورهای قومی و آیینی ایرانیان

این یک واقعیت است که تنوع قومی و فرهنگی در کشورمان ایران را به عنوان کشوری متفاوت در جهان جلوه داده است و این امر با توجه به این‌که گوشه گوشه ایران هر یک دارای ویژگی‌‌های خاص در رفتارهای آیینی مختص به خویش هستند، عکاسی می‌تواند مهم‌ترین امر در نمایش باورهای قومی و آیینی ایرانیان به شمار آید.

اما کارکرد عکس‌‌هایی که از آیین‌‌های عاشورایی در نقاط مختلف ایران گرفته می‌شود چیست؟ شاید در ساده‌ترین نگاه بگوییم این آثار می‌توانند به عنوان اسناد و مدارک مردم‌شناسی ایرانیان در اقامه عزا در ایام سوگواری عاشورا مورد استفاده قرار بگیرند. عکاسی‌‌های به نمایش در آمده در نمایشگاه‌‌های بزرگ عکاسان عاشورایی بخوبی نشان‌دهنده این است که چند شور و حال مردمی در شهرهای بزرگ ایران در واقع تبدیل به نوعی اقامه عزا به طور رسمی شده است، اما عکس‌‌های عاشورایی شهرها و روستاهای کوچک ایران بخوبی نشانگر آیین‌‌ها و فرهنگ‌‌های قومی ایشان است که هرکدام با مفهومی واحد و البته به شیوه‌ای خاص و البته منحصرا برای آن نقطه به عزاداری پرداخته‌اند.

عکسهای‌ عاشورایی شهرها و روستاهای کوچک ایراننشانگر آیین‌‌ها ‌و فرهنگ‌‌های قومی‌است ‌که هریک با مفهومی ‌واحد‌ به عزاداری پرداخته‌انددر این خصوص به عنوان مثال نخل گردانی در بجستان در شمال شرق ایران گرچه از نظر ظاهری با مراسم آیینی شاخسی واخسی در شمال غرب کشور و در شهرهای ترک نشین ایران متفاوت است؛ اما همه ایشان با باور قلبی یکسان به اقامه عزا می پردازند و این شاید وجه اشتراک همه عکس‌‌های عاشورایی باشد که از عزاداری‌‌های مردم ایران در تمام ایران به ثبت رسیده است. این موضوع را می‌توان در اجرای مراسم تعزیه نیز در سراسر کشور سراغ گرفت که تعزیه گرچه یک معنای واحد در اتفاقی واحد به تصویر می‌کشد؛ اما در جای جای ایران با لهجه‌‌های مختلف و حتی زبان‌‌های مختلف به اجرا درمی‌آید.

تاثیر فرهنگ عاشورایی در رفتارهای فردی و اجتماعی خانواده ایرانی چیزی نیست که بخواهیم آن را در قاب یک عکس عاشورایی به طور کامل بازجوییم، ولی عکاس عاشورایی سعی دارد در این میان با حداقل فضایی که او در اختیار دارد بیشترین دریافت خویش را در این میان داشته باشد.

● نگاه مدرن به عکاسی عاشورایی

اگر تعریف هنر عاشورایی را واسطه‌ای برای انتقال مفاهیم عاشورایی در قالب عکس یا هر هنر دیگر بدانیم، شاید یکی از مهم‌ترین مواردی که هنرمند عاشورایی آن را به عنوان امری مهم در بیان هنر خویش به شمار می‌آورد به روزرسانی هنر برای انتقال بهتر مفاهیم یکی از مهمترین دغدغه‌‌های وی به شمار می‌رود.

در این میان، شاید مهم‌ترین دغدغه عکاسان عاشورایی در این امر خلاصه شود که بخواهند نگاهی مدرن را در عکاسی از برپایی عزاداری در گوشه گوشه کشورمان داشته باشند. امری که گرچه برخی موارد با فرم‌گرایی بعضی از آثار عکاسان برجسته این حوزه هنر عاشورایی را به سمت و سویی فرمالیستی پیش برده است، اما باید قبول داشت نگاه مدرن عکاسانه دغدغه امروز بسیاری از عکاسان این حوزه است و در بیشتر آثار به ثبت رسیده در این حوزه که در چند سال اخیر در نمایشگاه‌های متعدد به نمایش درآمده‌اند، بخوبی می‌توان این مهم را سراغ گرفت.

از آنجا که عکس‌های عاشورایی تاریخ مصرف ندارند بیشتر آثار تولید شده در این باره، سال‌ها می‌تواند به عنوان منبعی کامل در خصوص آیین‌‌های عاشورایی مورد استفاده قرار گیرد. اما بسیاری از هنرمندان این حوزه معتقدند باید نگاهی مدرن به هنر عاشورایی داشت تا به مانایی این هنر کمک کند. استفاده از ابزار‌‌های مدرن در ارائه هنر یکی از راهکارهای این امر است که می‌توان مفاهیم عاشورایی را به نسل نو معرفی کند.

موضوعی که بی‌تردید می‌تواند زمینه‌‌های همگرایی بیشتر در تمرکز بر یافته‌‌های ذهنی هنرمندان عاشورایی در عصر حاضر داشته باشد و در این میان به خلق آثاری بدیع در حوزه هنر عاشورایی بدل شود.

این موضوع تا جایی پیش رفته است که یکی از عکاسان عاشورایی در جایی بصراحت گفته است، این روزها اثری از ماندگاری و تاثیرگذاری برخوردار می‌شود که از نفوذ فرهنگی جامعه برخوردار باشد و آثاری با موضوع ایثار، شهادت و فرهنگ عاشورا به دلیل غنای معنایی و دلبستگی مردم به این مفاهیم نسبت به دیگر موضوعات ابعاد گسترده‌تر و تاثیرگذارتر دارند.

● عکاس عاشورایی و عکس عاشورا

شاید به دلیل نوع مفهوم و محتوی کار عکاسی عاشورا، نتوان عنوان خاصی را برای عکاسی عاشورایی در نظر گرفت. از سویی سابقه آثار عکاسی شده در حوزه عکس عاشورایی نشان می دهد که عکاسان این حوزه بیشتر به دنبال خلق عکس هنری در زمینه عکس‌‌های عاشورایی هستند و نباید از واقعیت گذشت که گرچه در این زمینه در چند سال گذشته آثار متعددی نیز خلق شده است؛ اما هنوز اثری ماندگار در این حوزه به چشم نمی‌خورد که بتوان آن را به طور کامل نمونه‌ای از عکس عاشورایی مثال زد.

چندی پیش یکی از عکاسان برجسته که آثار بسیاری در حوزه عکس عاشورا دارد به روشنی گفته بود که از این‌که عکاسی عاشورا را تنها به ثبت یک واقعه محدود کند، ناراضی است و او می کوشد به گونه‌ای عکاسی کند تا بار هنری عکس‌‌ها بیش از بار اجتماعی و سنتی آن مورد توجه قرار گیرد.

هرچند این نیز یک واقعیت است که با توجه به عمق موضوع شاید نتوان هیچ وقت عکسی کامل با توجه به مفاهیم دخیل در هنر عاشورایی خلق شود؛ اما تلاش‌‌های صورت گرفته در این حوزه خود گویای همت هنرمندان کشورمان در خلق آثاری با این موضوع است. فرم و محتوای آثار عاشورایی در حوزه عکس کاملا ارتباط دوسویه با هم دارند و عکاسی از این مفهوم نیازمند بررسی کارشناسانه و مطالعات قوی دارد. هر چند همان‌طور که در چند سطر بالا نیز گفته شد، یکی از مواردی که باعث شده است هنر عاشورایی و به طور خاص عکاسی عاشورا در چند سال اخیر مورد توجه قرار گیرد، تعدد برگزاری نمایشگاه‌هایی از این دست است؛ اما باید نگاهی کارشناسانه به مفهوم عکس عاشورا در دنیای امروز داشت.

این امر از آن رو می تواند مورد توجه قرار گیرد که در چند سال اخیر و با توجه به هجمه بالای تبلیغات رسانه‌ای غرب علیه جهان اسلام و مخصوصا جهان تشیع تصاویر نه‌چندان مورد قبولی از عاشورا در ذهن مخاطب جهانی نشسته است و این شاید نتیجه کم‌کاری در ارائه مفاهیم عاشورایی از سوی هنرمندان داخلی به شمار رود.

هر ساله بسیاری از عکاسان غربی در ایام محرم تصاویری را روی خروجی خبرگزاری‌‌های خویش از برگزاری مراسم عاشورایی می‌گذارند که اگر نام آنها را جز سیاه نمایی چیز دیگری بگذاریم، به بیراهه رفته‌ایم.

و این هجمه تبلیغاتی وظیفه هنرمند عاشورایی و در اینجا عکاس عاشورایی را در بیان صحیح این مفاهیم سخت‌تر می‌نماید. موضوعی که باید در برگزاری نمایشگاه‌های عکاس عاشورا به آن به دیده تامل و البته حساسیت نگریست.

مهدی نورعلیشاهی