افسون شهرزاد بر دیوارهای پایتخت

خانه ها اندرونی و بیرونی داشت پنج دری داشت پنجره گره سازی شده با شیشه های رنگین سرخ و زرد و آبی و سبز و سفید حیاط داشت با حوض کاشی آبی و باغچه ای کوچک پر از شمعدانی های سرخ و گل های لاله عباسی

روزگاری تهران، در هجوم آهن و سیمان، هویت و شناسنامه خود را از دست نداده بود.

خانه‌ها اندرونی و بیرونی داشت؛ پنج دری داشت؛ پنجره گره‌سازی شده با شیشه‌های رنگین سرخ و زرد و آبی و سبز و سفید؛ حیاط داشت با حوض کاشی آبی و باغچه‌ای کوچک پر از شمعدانی‌های سرخ و گل‌های لاله عباسی.اما امروز... خانه مادربزرگ فروریخته و جای خود را به مکعبی سیمانی داده؛ آسمان، تن‌پوش فیروزه‌ای‌اش را به در آورده و کبوترانش را از یاد برده؛ درختان خشکیده‌اند و گل‌های لاله عباسی بی‌رنگ و پژمرده شده... . و اما لاله و سیامک اسکندری برآنند تا خانه مادربزرگ را با همه زیبایی و سادگی‌اش، به یاد من و تو آورند. دلشان می‌خواهد تا پیراهنی رنگی بر تن خاکستری شهر بپوشند و بار دیگر با ما از فرهنگ و پیشینه تاریخی‌مان سخن بگویند.

از این روست که از ۱۲ سال پیش تاکنون به ساخت موزائیک پرداخته و از نقش‌های کهن ایرانی بهره گرفته‌اند. رشته دانشگاهی لاله، گرافیک بوده و بازیگر است. سیامک، دانش‌آموخته معماری و کارشناس ارشد سازمان میراث فرهنگی است. این‌ خواهر و برادر هنرمند با ما از موزائیک، پیشینه آن و کار تازه خود گفته‌اند.لاله، موزائیک را اینگونه تعریف می‌کند:«به چیدن قطعات ریز، کنار یکدیگر موزائیک می‌گویند؛ قطعاتی که می‌توانند از جنس سنگ، شیشه، چوب و یا کاشی باشند.برای نمونه در کلیساها، بیشتر از شیشه استفاده می‌شده است و در مساجد از کاشی. معرق را هم می‌توان نوعی موزائیک پیشرفته به شمار آورد.»

● پیشینه هنر موزائیک به چه دورانی برمی‌گردد؟

▪ سیامک اسکندری: به باور بسیاری از پژوهشگران، این هنر در مصر و فنیقیه ریشه داشته و از آنجا به جزایر کرت، یونان و روم رفته و در دوره بیزانس به اوج شکوفایی رسیده است.

▪ لاله اسکندری: ظرافت کارهای موزائیک که عموماً در کلیساها و کاخ‌های رومی مشاهده می‌شود حقیقتاً بی‌نظیر است تا جایی که برخی کارها از شدت ظرافت و بافت ریز و متنوع به نقاشی نزدیک می‌شوند. نقش اسکندر مقدونی که در زمره مشهورترین کارهای موزائیک در جهان است، از آن جمله است.

● سابقه هنر موزائیک در ایران به چه زمان برمی‌گردد؟

▪ س.ا:نوعی موزائیک با سنگ در شهداد کرمان مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد یافت شده که بسیار زیبا و ریزبافت است. در بیشاپور و در اطراف معبد آناهیتا، بنایی وجود دارد که به‌دلیل تزئینات موزائیکی فراوان آن به تالار موزائیک شهرت یافته است. در شهر سوخته سیستان نیز شانه‌ای چوبی به دست آمده که با چوب و استخوان ساخته شده و قدیمی‌ترین معرق ایران است. نباید فراموش کرد که ما از دوره هخامنشی فرش داشته‌ایم که ماهیتاً گونه‌ای موزائیک به شمار می‌رود؛ ولو بافته‌ای باشد با گره‌هایی که در کنار هم نقش را می‌آفرینند.

● اما اگر بخواهیم اینگونه کلی نگاه کنیم، هر چیدمانی را می‌توانیم موزائیک به شمار آوریم.

▪ س.ا: بله، مواد پایه موزائیک در آن زمان سنگ و خرده سنگ بوده است. در ایران‌زمین از دوره عیلامی به این سو آجر لعاب‌دار داشته‌ایم اما از آن در چیدمان استفاده نمی‌کرده‌اند. با ورود اسلام به ایران است که هنر کاشی‌کاری رواج یافته و در دوره صفوی به اوج خود می‌رسد.

مسجد شیخ لطف‌الله بی‌گمان نمونه بی‌نظیری در هنر معرق است.

● آنچه امروز به‌عنوان هنر موزائیک می‌شناسیم به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟

▪ ل.ا: آنتونیو گائودی، معمار اسپانیایی، کاربرد هنر موزائیک را دگرگون می‌کند. او از این هنر در نمای ساختمان‌ها، آب‌نماها، مبلمان‌های شهری، حتی به‌صورت حجمی استفاده می‌کند و از در‌هم آمیختن نظم و بی‌نظمی به تنوعی چشمگیر در بافت و فرم دست می‌یاید.

▪ س.ا: گائودی در اواخر قرن نوزدهم میلادی و اوایل قرن بیستم می‌زیست و مجموعه آثارش در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. اما باید اشاره کرد که این معمار اسپانیایی در آغاز کار خود و در پی رسیدن به فرم‌های تازه، نگاهی به معماری مشرق زمین داشته و از معماری دوران اسلامی کشورهایی چون ایران نیز بهره جسته است؛ مثلاً، مشابه مناره‌های ایرانی را در کارهای گائودی می‌توان یافت.

● لاله و سیامک اسکندری تا چه اندازه در کارهای خود، از موتیف‌های سنتی بهره گرفته‌اند؟

▪ ل.ا: من در ایران‌زاده شده و رشد کرده‌ام و نمی‌توانم پیشینه فرهنگی و تاریخی خود را فراموش کنم، ضمن اینکه موفقیت من به‌عنوان یک هنرمند ایرانی در گرو این نیز هست که بدانم از کجا آمده‌ام، تاریخ و گذشته من ریشه در چه دارد و در پی رسیدن به چه هستم.

▪ س.ا: من هم هرچند در کارهایم از نقوش به کاررفته در آثار ساسانی نظیر طاق بستان یا گره‌های هندسی دوران اسلامی استفاده کرده‌ام لیکن بر این باورم که باید در تلاش باشیم تا به روش‌های خاص خود در مدرنیسم دست یابیم، به جای آنکه در پی چیزی باشیم که غربیان، سال‌ها پیش به آن رسیده‌اند. زنده‌یاد نادر خلیلی، معمار برجسته ایرانی در کتاب «تنها دویدن» از پسر کوچکش می‌نویسد که پس از بازنده شدن در مسابقه دو تصمیم گرفت تا با خودش مسابقه بدهد و طبیعتاً در آن برنده نیز شد! این فکر او را بر آن داشت تا به نقاط مختلف ایران سفر کند و از استادکاران سنتی نکته‌ها برگیرد و با تکیه بر همین دانش بومی و ارتقای آن بود که ناسا را متقاعد ساخت تا برای ساخت پایگاه فضایی در کره ماه از روش گنبدزنی ایرانی استفاده کند.

● و برای مخاطب کدام جذاب‌تر است؛ نقش‌های سنتی یا مدرن؟

▪ ل.ا: ابتدای کاربیشتر از طرح‌های خودم که فضای مدرن‌تری داشت، استفاده می‌کردم. کم‌کم با کاشی‌های سنتی و افسون آن آشنا شدم؛ کاشی‌هایی با رنگ‌های تکراری اما زیبا؛ لاجوردی، فیروزه‌ای، طلایی، کاشی‌هایی که از هزار سال پیش رنگ دیگری را نپذیرفته‌اند.

● چرا طرح‌های تازه را با رنگ‌های سنتی نیامیختید یا از رنگ‌های دیگری برای اجرای طرح‌های سنتی استفاده نکردید؟

▪ ل.ا: من تلاش کردم تا به گوناگونی در بافت و شکل دست پیدا کنم. اجرای طرح‌های سنتی و نقوش اسلیمی بسیار دشوار است اما وقتی از اینگونه نقوش در سطحی گسترده استفاده می‌کنیم از ارزش و زیبایی آن می‌کاهیم چرا که بیننده را به دیدن آن همه ظرافت عادت می‌دهیم، بنابراین بهتر است از این نقوش در بافت‌های تازه استفاده کنیم و بین سنت و مدرنیته ارتباط برقرار کنیم. از سوی دیگر با کاربردی کردن کارهای خود مردم را با هنر آشتی داده یا سلیقه بصری آنها را افزایش دهیم.

▪ س.ا: از چند تکنیک می‌توان در موزائیک‌کاری استفاده کرد؛ هم می‌توان قطعات مربع یا مثلث‌شکل را کنار هم گذاشت و با استفاده از حرکت، شکل‌های متنوع را نشان داد وهم مثل معرق، قطعات را کنار هم گذاشت که من و لاله از هر دو روش در کارهای خود استفاده می‌کنیم. از سوی دیگر، فضای منفی بین قطعات (فاصله میان آنها) خود به تنوع بافت کمک می‌کند.

● ظاهرا نصب موزائیک‌های پل ستاری در بزرگراه همت آغاز شده است، در این کار تا چه اندازه از نشانه‌های ایرانی استفاده کرده‌اید؟

▪ ل.ا: کار شهری همیشه یکی از دغدغه‌های من بود و دلم می‌خواست رنگ دیگری به جز خاکستری به این شهر پر دود و دم بیفزایم، به همین خاطر در این طرح از رنگ‌های گرم استفاده کرده تلاش کردم تا به طبیعت و فضاهای کاملاً روستایی نزدیک شوم.

● خانه‌ای که در این طرح به تصویر کشیده شده، همان است که از کودکی تا به امروز در ذهن ما بوده؛ در واقع شما به تصویرسازی پرداخته‌اید تا نقاشی...

▪ ل.ا: از یک سو پیام صیادی، طراح این کار تلاش کرده تا به یک فضای فانتزی و کودکانه نزدیک شود.خانه‌ها همان خانه مادربزرگ است، با حوض کاشی و گل‌های شمعدانی، از سوی دیگر ما نمی‌توانیم فضا و کاربری هر اثر را نادیده بگیریم. شاید بهترین نمونه موزائیک در روزگار معاصر در تهران، همان است که بر دیوار تالار وحدت جا گرفته؛ کاری که به شعر و نگارگری می‌ماند و تو را رهسپار دنیای جادویی هزار و یک شب می‌کند اما نمی‌توان همان کار را با همه زیبایی‌هایش در بزرگراه‌های تهران نصب کرد.

▪ س.ا: آنچه باید به آن توجه شود این است که نمی‌توان با متر و وزنه به سراغ هنرمندان رفت. کار موزائیک، کاری بسیار دشوار و در عین حال هزینه‌بر است و بهتر است که با آن به‌صورت فهرست بهایی و پیمانکاری برخورد نشود؛ البته همین که شهرداری به این نتیجه رسیده که رنگی دلنشین در قالبی نو بر تن این شهر بزند، جای تقدیر بسیار دارد.

زهره نیلی