بررسی اختلاف روایات اصحاب اعراف

در آیاتی از قرآن کریم که از بهشتیان و دوزخیان سخن می گوید و صحنه هایی از حالات آنها را بیان می کند, از جای خاصی نام می برد که میان بهشت و جهنم و مشرف بر آنهاست و آن «اعراف» است که افراد خاصی در آن قرار دارند

در آیاتی از قرآن کریم که از بهشتیان و دوزخیان سخن می‏گوید و صحنه‏هایی از حالات آنها را بیان می‏کند، از جای خاصی نام می‏برد که میان بهشت و جهنم و مشرف بر آنهاست و آن «اعراف» است که افراد خاصی در آن قرار دارند.

● مسیر یابی از روایات

«وَ بَیْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کلاًّ بِسیماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ وَ اِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقآءَ أَصْحابِ النّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ وَ نادیآ أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالاً یَعْرِفُونَهُمْ بِسیماهُمْ قالُوا مآ أَغْنی عَنْکمْ جَمْعُکمْ وَ ما کنْتُمْ تَسْتَکبِرُونَ أَهؤُلاءآِ الَّذینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ اُدْخُلُوا الْجَنَّةِ لا خَوْفٌ عَلَیْکمْ وَ لا آأَنْتُمْ تَحْزَنُونَ » (سوره اعراف آیات ۴۶-۴۹) ؛

و میان آن دو گروه(بهشتیان و دوزخیان)، حجابی است و بر اعراف مردانی هستند که همه را (بهشتیان و دوزخیان) با سیمایشان می‏شناسند و به بهشتیان ندا می‏دهند که سلام بر شما. آنان وارد بهشت نشده‏اند ولی امید آن را دارند.و هنگامی که دیدگان آنها به سوی دوزخیان برگردانیده می‏شود، گویند: پروردگارا ما را همراه گروه ستمکاران قرار مده. و اهل اعراف مردانی را که به سیمایشان می‏شناسند ندا می‏دهند، می‏گویند: جمعیت شما و آن گردنکشی که می‏کردید، شما را سودی نداشت آیا اینان همان کسانی هستند که سوگند می‏خوردید که خدا رحمت خود را به آنان نمی‏رساند؟ (و خطاب به بهشتیان گویند) وارد بهشت شوید؛ نه ترسی بر شماست و نه شما اندوهگین می‏شوید.

● منظور از اهل اعراف چه کسانی هستند؟

در اقوال علما و مفسران احتمالات گوناگونی داده شده و در روایات نیز تفسیرهای متفاوتی در این باره آمده است. قرطبی در این باره ده قول(۱)و آلوسی چهارده قول(۲) نقل کرده‏اند و ما در اینجا بعضی از آنها را که تا اندازه‏ای قوّت دارند به نقل از تفاسیر مختلف در زیر می‏ آوریم:

۱) منظور از اهل اعراف گروهی هستند که گناهانشان آنها را از رفتن به بهشت و اعمال نیکشان آنها را از رفتن به جهنم باز داشته است.

۲) منظور از آنها پیامبران و اولیا و امامان هستند که به خاطر برتری مقامشان در جای بالایی نشسته‏اند و بر اوضاع قیامت اشراف دارند. این مطلب مضمون چندین روایت است.

۳) آنها عباس، حمزه، علی و جعفر طیار هستند. این سخن در روایتی آمده است.

۴) آنها عدول مؤمنان هستند که شاهد اعمال مردم خواهند بود.

۵) آنها کسانی هستند که در راه خدا شهید شده‏اند ولی به پدران خود نافرمانی کرده‏اند.

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: اعراف، ما هستیم که یاران خود را می‏شناسیم. اعراف ما هستیم که خداوند جز از طریق شناخت ما شناخته نمی‏شود اعراف ما هستیم که روز قیامت میان بهشت وجهنم می‏ایستیم؛ پس وارد بهشت نمی‏شود مگر کسی که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم و وارد آتش نمی‏شود مگر کسی که ما را انکار کند و ما او را انکار کنیم.

۶) آنها اولاد زنا هستند (که ایمان و عمل صالح دارند).

۷) آنها فرشتگان هستند. این احتمال از کسی به نام ابومجلز نقل شده است.

۸) منظور از آنها مؤمنینی از جنّ هستند.

در میان این وجوه و اقوال، آنچه از همه مهمتر است و قایل بیشتری دارد و روایات هم آن را تایید می‏کند دو قول است:

نخست اینکه منظور از آنها انبیا و اولیا و معصومین(ع) هستند که مشرف بر اهل بهشت و اهل جهنم و اوضاع قیامت هستند و این سخنان را که قرآن نقل می‏کند آنها به بهشتیان و دوزخیان خواهند گفت.

دوم اینکه منظور از آنها آن گروه از مؤمنان هستند که اعمال نیکشان با گناهانشان یکسان است و آنها نه لایق بهشت و نه مستحق جهنم هستند.

روایات از اهل سنت درباره تعیین اهل اعراف بسیار اندک است و در صحاح سته آنها حدیثی در این باره نیافتیم . البته طبری روایاتی هم از صحابه نقل می‏کند که سند آن به پیامبر نمی‏رسد.(۳)

این در حالی است که روایات از طریق شیعه و ائمه معصومین(ع) فراوان رسیده و ما بعضی از آنها را نقل می‏کنیم و در آخر به جمع‏بندی آنها و اظهار نظر نهایی خواهیم پرداخت.

روایاتی که در این باره نقل شده سه دسته‏اند:

● دسته اول از روایات

دسته اول روایاتی که اهل اعراف را به ائمه معصومین(ع) و صلحا تفسیر کرده‏اند و ما چند نمونه از آنها را در زیر می‏ آوریم:

عن امیر المؤمنین (ع) قال: نحن الاعراف نعرف انصارنا باسمائهم و نحن الاعراف الذین لایعرف اللّه‏ الا عن سبیل معرفتنا و نحن الاعراف نوقف یوم القیامة بین الجنّة و النار فلایدخل الجنة الا من عرفنا و عرفناه و لایدخل النار الا من انکرنا و انکرناه(۴)

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: اعراف، ما هستیم که یاران خود را می‏شناسیم. اعراف ما هستیم که خداوند جز از طریق شناخت ما شناخته نمی‏شود اعراف ما هستیم که روز قیامت میان بهشت وجهنم می‏ایستیم؛ پس وارد بهشت نمی‏شود مگر کسی که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم و وارد آتش نمی‏شود مگر کسی که ما را انکار کند و ما او را انکار کنیم.

عن ابی جعفر(ع) فی قول اللّه‏، عزّوجل: «وعلی الاعراف رجال یعرفون کلابسیماهم» قال: الأئمة منا اهل البیت فی باب من یاقوت احمر علی سورالجّنة یعرف کلّ امام منا مایلیه.(۵)

امام باقر (ع) درباره این سخن خداوند: «و بر اعراف، مردانی هستند که همه را از قیافه‏شان می‏شناسند» فرمود: منظور از اعراف، امامان از ما خاندان است که در دروازه‏ای از یاقوت سرخ بر حصار بهشت قرار می‏گیرند و هر امامی امام بعدی را می‏شناسد.

عن امیر المؤمنین (ع) قال: ونحن اصحاب الاعراف انا و عمّی و اخی و ابن عمّی(۶)...

امیرالمؤمنین (ع) فرمود: ما اصحاب اعراف هستیم، من و عمویم و برادرم و پسر عمویم.

● دسته دوم از روایات

دسته دوم از روایات دلالت دارند بر این که منظور از اهل اعراف کسانی هستند که گناهانشان با ثوابشان مساوی است که نه اهل بهشت و نه اهل جهنم هستند. در این باره نیز چندین روایت نقل شده است که نمونه‏هایی را می‏آوریم:

عن الصادق (ع) انه سئل عنهم فقال: قوم استوت حسناتهم و سیئاتهم فان ادخلهم النار فبذنوبهم و ان ادخله الجنة فبرحمته.(۳)از امام صادق(ع) درباره اهل اعراف پرسیدند، فرمود: قومی هستند که حسنات آنها با سیئاتشان برابر است؛ پس اگر خدا آنها را به جهنم وارد کند به سبب گناهانشان است و اگر به بهشت ببرد با رحمت اوست.

عن ابی عبداللّه‏(ع) قال قلت له: ایّ شی‏ء اصحاب الاعراف؟ قال استوت الحسنات و السیئات فان ادخلهم اللّه‏ الجنة فبرحته و ان عذّبهم لم یظلمهم.(۷)

از امام صادق (ع) پرسیدم: اصحاب اعراف چه کسانی هستند؟ فرمود: حسنات و سیّئات آنها برابر است؛ پس اگر خداوند آنها را به بهشت ببرد از رحمت اوست و اگر عذاب کند به آنها ستم نکرده است.

اعراف جایگاه ویژه‏ای میان بهشت و جهنم است که مؤمنین گنهکار که نه لایق بهشت و نه مستحق جهنم هستند، در آنجا خواهند بود و در انتظار سرنوشت به سر خواهند برد و در عین حال انبیا و ائمّه هم که در فکر نجات چنین افرادی هستند در همین موقف در کنار آنان خواهند بود تا نزد خدا شفاعت آنها را بکنند و آنها وارد بهشـت شونـد

● دسته سوم روایات

دسته سوم از روایات بر این دلالت دارند که در اعراف، هم اولیا و صلحا و ائمه خواهند بود و هم کسانی که ایمان ضعیفی دارند و مرتکب گناهانی شده‏اند؛ ولی در آن حد نیستند که به جهنم بروند و اولیا و ائمه شفاعت این گروه را خواهند کرد و آنها نیز به بهشت خواهند رفت. نمونه‏هایی از این احادیث را در زیر ملاحظه فرمایید:

امام صادق (ع) فرمود: اعراف، تپه‏ای است میان بهشت و جهنم و منظور از مردان (که در آیه شریفه آمده) امامان هستند که با شیعیان خود بر اعراف می‏ایستند در حالی که مؤمنان بدون حساب به بهشت رفته‏اند. پس امامان به آن گروه از شیعیان خود که گناه کرده‏اند می‏گویند: به برادران خود در بهشت نگاه کنید که بدون حساب وارد بهشت شده‏اند و این همان سخن خداست که «سلام بر شما؛ آنان هنوز به بهشت وارد نشده‏اند ولی امید آن را دارند» سپس به آنها گفته می‏شود به دشمنان خود در جهنم نگاه کنید و این همان سخن خداست که «وقتی چشمانشان به سوی اهل آتش برمی‏گردد می‏گویند: پروردگارا ما را با قوم ستمگر قرار مده»... آنگاه امامان به شیعیان خود می‏گویند: «وارد بهشت شوید؛ نه ترسی بر شماست و نه اندوهگین می‏شوید».(۸)

عن برید العجلی قال سئلت اباجعفر (ع) عن قول اللّه‏: «وعلی الاعراف رجال یعرفون کلاّ بسیماهم» قال: انزلت فی هذه الاّمة و الرجال هم الأئمّة من آل محمد قلت: فما الاعراف؟ قال: صراط بین الجنة و النار فمن شفع له الأئمّة منّا من المؤمنین المذنبین نجا و من لم یشفعوا له هوی.(۹)

برید عجلی می‏گوید: از امام باقر (ع) درباره قول خداوند: «و بر اعراف مردانی هستند که همه (بهشتیان و دوزخیان) را از چهره‏هایشان می‏شناسند» پرسیدم. امام فرمود: این آیه درباره این امّت نازل شده و منظور از مردان، امامان از آل محمد(ص) هستند. گفتم: پس اعراف چیست؟ فرمود: راهی میان بهشت و جهنم. پس هرکس از مؤمنان گنهکار را که امامان ما شفاعت کنند، نجات می‏یابد و هرکس را که شفاعت نکنند هلاک می‏شود.

بهشت

● تحلیل روایات مختلف

این بود مجموعه‏ای از روایاتی که درباره معرفی اهل اعراف از طریق اهل بیت وارد شده است. بعضی‏ها با توجه به روایات دسته اول گفته‏اند که اعراف جایگاه انبیا و اولیا و ائمه است که مقامی بالاتر از اهل بهشت دارند. علامه طباطبائی ضمن تایید این سخن، از آیه هم آن را استظهار کرده است.(۱۰) بعضی‏ها هم با توجه به دسته دوم از روایات گفته‏اند که اهل اعراف همان افراد ضعیف الایمان هستند که ثواب و گناه آنها مساوی است.

آنچه از بررسی آیات و مجموع روایات به نظر می‏رسد این است که اعراف جایگاه ویژه‏ای میان بهشت و جهنم است که مؤمنین گنهکار که نه لایق بهشت و نه مستحق جهنم هستند، در آنجا خواهند بود و در انتظار سرنوشت به سر خواهند برد و در عین حال انبیا و ائمّه هم که در فکر نجات چنین افرادی هستند در همین موقف در کنار آنان خواهند بود تا نزد خدا شفاعت آنها را بکنند و آنها وارد بهشـت شونـد.

این مطلب علاوه بر اینکه در دسته سوم از روایات به روشنی بیان شده می‏تواند وجه جمع خوبی میان دسته اول و دوم از روایات باشد. در آیات مربوط به اعراف نیز شواهدی بر حضور این دو گروه وجود دارد. آنجا که می‏فرماید: بر اعراف رجالی هستند که همه اهل بهشت و اهل جهنم را می‏شناسند. این جمله در خور انبیاء و امامان است. علاوه بر اینکه کلمه «رجال» دلالت بر عظمت شأن آنها می‏کند، شناختن همه بهشتیان و دوزخیان نیز معرفت بزرگی است که تنها آنان می‏توانند آن را داشته باشند. همچنین در پایان آیات مربوط به اعراف آمده که گفته می‏شود وارد بهشت شوید، ظاهر این است که این سخن را همان «رجال» به مؤمنان گنهکار می‏گویند اگرچه احتمال دارد این سخن از سوی خداوند باشد. اما نسبت دادن گناه به اولیاء صحیح نیست.

از دانشمندان پیشین، شیخ صدوق و شیخ مفید هم همین نظریه را دارند. شیخ صدوق می‏گوید:

اعتقاد ما در اعراف این است که آن، حایلی میان بهشت و جهنم است که در آن مردانی قرار دارند که بهشتیان و دوزخیان را می‏شناسند و آنان پیامبران و اوصیای او هستند. داخل بهشت نمی‏شود مگر کسی که آنها را بشناسد و آنها او را بشناسند، و داخل آتش نمی‏شود مگر کسی که آنها را انکار کند و آنها او را انکار نمایند، و در اعراف کسانی هم هستند که در انتظار امر خدا به‏ سر می‏برند که یا آنها را عذاب کند و یا ببخشد.»(۱۱)

در اعراف، هم پیامبر و ائمه و هم گنهکاران از مؤمنان جای دارند تا وقتی که پیامبر و ائمه شفاعت آنها را بکنند و به آنها خطاب رسد که: ادخلو الجنة لاخوف علیکم و لا انتم تحزنون وارد بهشت شوید که نه ترسی بر شماست و نه اندوهگین خواهید شد»

شیخ مفید در شرح این فقره از سخنان صدوق پس از آوردن مقدماتی چنین اظهار می‏دارد:

«آنچه اجمالاً می‏توان به آن یقین حاصل کرد این است که اعراف مکانی میان بهشت و جهنم است و در آن حجتهای خدا بر مردم، که نام بردیم، قرار دارند و نیز گروهی از کسانی قرار دارند که در انتظار امر خدا هستند. بیشتر از این را خدا می‏داند.»(۱۲)

شیخ مفید این گروه را که در انتظار امر خدا هستند چنین معرفی می‏کند که آنان طائفه‏ای از مردم هستند که به خاطر اعمالشان مستحقّ بهشت نشده‏اند و مستحقّ خلود در جهنم هم نشده‏اند و آنها انتظار فرمان خدا را می‏کشند و شفاعت برای آنهاست و آنان همچنان در اعراف خواهند بود تا وقتی که با شفاعت پیامبر و امیرالمؤمنین و ائمه به آنها اجازه ورود در بهشت داده شود.(۱۳)

● نتیجه

به هر حال به نظر می‏رسد که مطلب واضح و روشن است و در اعراف، هم پیامبر و ائمه و هم گنهکاران از مؤمنان جای دارند تا وقتی که پیامبر و ائمه شفاعت آنها را بکنند و به آنها خطاب رسد که: ادخلو الجنة لاخوف علیکم و لا انتم تحزنون وارد بهشت شوید که نه ترسی بر شماست و نه اندوهگین خواهید شد».

پی نوشت ها :

۱ - قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۷، ص ۲۱۱.

۲ - آلوسی، روح المعانی، ج ۸، ص ۱۲۴.

۳ - طبری، جامع البیان، ج ۵، ص ۱۹۴.

۴ - تفسیر فرات کوفی، ص ۱۴۳.

۴ - بحار الانوار، ج ۸، ص ۳۳۵.

۵ - معانی الاخبار، ص ۲۲.

۶ - کافی، ج ۲، ص ۳۸۱.

۷ - تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۱۸.

۸ - تفسیر قمی، ج ۱، ص ۲۳۱.

۹ - بحار الانوار، ج ۸، ص ۳۳۵.

۱۰ - طباطبائی، المیزان ، ج ۸، ص ۱۲۵.

۱۱ - صدوق، الاعتقادات، ص ۷۰.

۱۲- شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ص ۱۰۷.

۱۳ - همان.

منبع : سایت آیت الله یعقوب جعفری