نقد و جایگاه آن در جامعه ادبی

هر زمان سخن از نقد ادبی به میان می آید, نظرات مختلفی بیان می شود گاه نقد ادبی, همان تجزیه و تحلیل کتاب داستان و شعری مورد اشاره قرار می گیرد که در صفحات ادبی برخی نشریات جاخوش کرده است, گاه منظور از نقد ادبی, همان جلسات نقد اثری است که تعدادی منتقد رودرروی خالق اثر نشسته اند, از او و اثرش انتقاد می کنند وخالق اثر هم در برابر بقیه جبهه می گیرد و آنچنان بر نظرات درست یا نادرست خودش پافشاری می کند که جای بسی تعجب است

هر زمان سخن از نقد ادبی به میان می آید، نظرات مختلفی بیان می شود گاه نقد ادبی، همان تجزیه و تحلیل کتاب داستان و شعری مورد اشاره قرار می گیرد که در صفحات ادبی برخی نشریات جاخوش کرده است، گاه منظور از نقد ادبی، همان جلسات نقد اثری است که تعدادی منتقد رودرروی خالق اثر نشسته اند، از او و اثرش انتقاد می کنند وخالق اثر هم در برابر بقیه جبهه می گیرد و آنچنان بر نظرات درست یا نادرست خودش پافشاری می کند که جای بسی تعجب است.

البته آخر این جلسات مشخص است که نه پیروزی دارد و نه شکست خورده ای، هر کس نظرات خودش را گفته و رفته است. حال بر این اساس، عده ای هم به نقد ادبی با دیدی منفی نگاه می کنند که اصلاً به نقد کشیدن شعر یا داستان یک نفر دیگر، چه معنی دارد؟ آیا این کار پا در کفش شاعر یا نویسنده کردن نیست و باعث نمی شود که قریحه او خشک شود؟ آیا این منتقدان پر ادعای ادبی خودشان می توانند یک بند شعر بسرایند یا داستانی بنویسند که در آن تمام شاخصه های مطرح شده شان رعایت شده باشد؟ و...

آنچه عنوان شد، به راستی برخی از نمودهای نقد ادبی است و بر همین اساس گاه با منتقدان ادبیات با دیدی نه چندان مناسب برخورد می شود و این امر را می توان به خوبی در بی توجهی به نظرات مطرح شده جست وجو کرد، غافل از این که از دیرباز و در پهنه ادبیات جهان، نقادی یکی از شاخصه های مهم و اثرگذار ادبیات بوده است، زیرا اگر یک اثر ادبی خوب مورد نقد قرار گیرد، فواید فراوانی درپی خواهد داشت، از آن جمله که نقد ادبی امکان درک نکته های بدیع و لطیف را فراهم می سازد، ارزش واقعی یک اثر ادبی را آشکار می کند و مشخص می شود که رعایت کدام قواعد و اصول سبب شده است تا یک اثر خوب و آبدیده از آب دربیاید، جالب آن که نقد ادبی اگر خوب اجرا شود و نتایج سودمندی داشته باشد، خود می تواند نوعی آفرینش ادبی محسوب شود .

از همه اینها مهم تر آن که، یک نقد منصفانه و اشاعه آن در جامعه خود به خود همانند سدی در برابر گزافه گویان و مدعیان دروغین ادبی قرار می گیرد و مانع از آن می شود تا برخی افراد سودجو، آثار ضعیف خودشان را به واسطه تبلیغات و بهره گیری از فرصت های مناسب به خورد مخاطبان بدهند و این یعنی بالندگی و پایندگی ادبیات. در اغلب جوامع که به ادبیات و مقوله علوم انسانی اهمیت می دهند، نقد ادبی هم از شاخه های بسیار مهم محسوب می شود و آثاری که از این حوزه بیرون می آید، مورد استقبال عوام و خواص قرار می گیرد.

باید هم این طور باشد، چون با نقد ادبی همواره ادبیات و علوم انسانی متحول و زنده می ماند، هم چنین به واسطه همین نقدادبی، از میان آثار مختلف حوزه ادبیات، ضمن شناساندن عیوب آثار، نقاط قوت آنان نیز شناخته می شود و این همان چیزی است که باعث می شود تا در میان آثار گوناگون، برخی آثار سرآمد شده و به عنوان الگوی خلق دیگر آثار به حساب بیایند. همچنین مخاطبان قابلیت های مختلف را شناخته و با شوق و علاقه وافری به مطالعه آنها بپردازند که تمام این اتفاقات در یک امر خلاصه می شود و آن هم خدمت به رشد و تعاملی ادبیات جامعه است.

اگر نقد ادبی درست معنی و درست به کار برود، قطعاً اثرات سودمند و خیره کننده ای خواهد داشت، در این صورت موجب عنادورزی و لجاجت میان خالق اثر و منتقد می شود.

نقد ادبی، در معنای دیگرگونه، خواندن یک اثر نیست، بلکه دقیق تر خواندن یا هوشیارانه مطالعه کردن یک اثر است تا آنچه را نویسنده یا شاعر از آن غافل بوده، در معرض دید همگان قرارگیرد. در تعریف نقد ادبی یکی از نویسندگان و منتقدان فرانسوی، «میشل فوکو» در مقاله ای تحت عنوان «مولف چیست؟» این طور می نویسد: کار نقد آشکار ساختن مناسبات اثر با مولف نیست و نیز قصد ندارد تا از راه متون، اندیشه یا تجربه ای را بازسازی کند، بلکه می خواهد اثر را در ساختار، معماری، شکل ذاتی و بازی مناسبات درونی اش تحلیل کند.

از این تعریف کوتاه این نکته روشن می شود که کار نقد ادبی کاری بس حرفه ای و پیچیده است و هر کس نمی تواند قلم بردارد و به عنوان منتقد ادبی پای در حوزه ادبیات بگذارد، بلکه نقد ادبی کاری خلاق است که لازم است منتقد ادبی به اندازه صاحب اثر دارای ذوق و خلاقیت باشد تا بتواند عیوب و محاسن یک اثر را شناخته و آن ها را بیان کند.جالب آن که بسیاری عقیده دارند یک منتقد ادبی لازم است از نویسنده یا شاعر هم جلوتر باشد، زیرا نویسنده و شاعر ذاتاً یک هنرمند است و چندان نیازی نیست به صورت عمیق و ژرف نسبت به فنون ادبی آشنا باشد، حال آن که یک منتقد ادبی باید به صورت کامل و جامع به علوم ادبی آشنا باشد تا از آنها بتواند به عنوان ابزاری در تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر آثار ادبی بهره بگیرد.

اغلب منتقدان کارآمد حوزه ادبیات، نقد را در مسیری منصفانه فرض می کنند و بر این باور هستند که نقد ادبی باید بر دو نوع باشد؛ نقد نظری و نقد عملی . نقد نظری مجموعه جامعی از اصطلاحات و تعاریف طبقه بندی شده است که می توان آنها را در ملاحظات و تفاسیر مربوط به آثار ادبی به کار برد.

البته نباید از نظر دور داشت که نقد نظری بیان نظریه درباب یک اثر ادبی است. در رو به روی نقد نظری، نقد عملی قرار دارد، این نوع نقد به بررسی تقریباً تفصیلی اثر خاصی می پردازد، به زبان ساده تر در نقد عملی باید از اصول و قواعدی استفاده کرد که جنبه کاربردی دارند. به عنوان مثال هر زمان سخن از نقد طنز موجود در شعر حافظ به میان می آید، باید به دوره ای که حافظ در آن بوده، موقعیت اجتماعی حافظ، کارآمد بودن زبان طنز و مواردی از این نوع توجه کرد تا به یک جمع بندی کلی رسید.

در ادامه این نوشتار لازم است بر این نکته تأکید کنیم که یک منتقد خوب کسی است که درکنار مجهز بودن به ابزار موردنیاز نقد، توجهی به خالق اثر و این که از چه شهرت و اعتباری برخوردار است، نداشته باشد. چرا که دربرخی موارد دیده می شود که دو اثر از نظر شکل، محتوا و فنون ادبی به کار رفته شده در آنها یکسان و هماهنگ با هم هستند، اما یکی از آنها پر از عیب و ایراد انگاشته شده و دیگری سراسر حسن و خوبی تعریف شده است. کمی دقت کنیم، متوجه می شویم تنها اختلاف این دو اثر از نظر پدیدآورندگان آن هاست و نام و شهرت نویسنده ای باعث تعریف از اثرش شده است. به واقع این نوع نقد از کمترین اعتبار ادبی برخوردار است.

اما در پایان ... به یاد بسپاریم که نبود نقد ادبی خوب و کارآمد در جامعه ادبی ، باعث بوجود آمدن تقلید و عدم زایایی ادبیات می شود!

شهاب الدین مهاجر