نگاهی به تاریخچه و آرای اخوان الصفا

در اواسط قرن چهارم هجری انجمنی مخفی در بصره و بغداد تشکیل شد، اعضای این انجمن‎ ‎جمعی از علما و دانشمندان بزرگ اسلام بودند. نام این جمعیت "اخوان‎ ‎الصفا" و مرام اصلی یا اساسنامه …

در اواسط قرن چهارم هجری انجمنی مخفی در بصره و بغداد تشکیل شد، اعضای این انجمن‎ ‎جمعی از علما و دانشمندان بزرگ اسلام بودند. نام این جمعیت "اخوان‎ ‎الصفا" و مرام اصلی یا اساسنامه آنها این بود که می گفتند دیانت اسلام به خرافات و‎ ‎اوهام آمیخته شده است و برای پاک کردن دین از آلودگی های ضلالت انگیز جز فلسفه راهی‎ ‎نیست و شریعت آن گاه به کمال می رسد که با فلسفه یونانی در آمیزد آنان اظهار می داشتند که مقصود ما همین‏‎ ‎است که دین را با فلسفه موافقت و شریعت حقه را از آلایش اوهام و خرافات شستشو دهیم‎ ‎تا پایدار ماند و مورد قبول عقلا و دانشمندان ملل قرار گیرد. نظر دیگر که در آغاز‎ ‎رسائلشان تصریح کرده اند، عبارت از این است که فلسفه چون از زبانی به زبان دیگر آمده‎ ‎حقایق نا مفهوم و پیچیده گشته و تحریفات در آن راه یافته است ما

می خواهیم مقاصد اصلی‏‎ ‎فلاسفه را پوست باز کرده بیان کنیم تا درخور فهم گردد.‏

برخی از پژوهشگران بر این باورند که ظهور اخوان الصفا، نتیجه طبیعی اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آن عصر بوده است. ایجاد جمعیت اخوان الصفا در بصره در قرن دهم میلادی برابر با قرن چهارم هجری بوده است که با رسائل خود عصاره همه کشمکش های فلسفه شایع در آن روزگار را جمع آوری کرده و به بیان حقایق فکری خود پرداختند و برای پیروان خویش نقشه حیات سیاسی و فرهنگی طرح می‌ کردند که این نقشه ها به علت سختگیری حکام وقت مکتوم می‌ ماند و از دسترس کسانی که اهلیت آن را نداشتند و یا مستعد درک آن بودند دور نگه داشته می‌ شد. ‏

اعضای این انجمن در انواع علوم و فنون‏‎ ‎که در آن عصر متداول بود و همچنین در معارف مذهبی و تاریخ ملل و شرایع و ادیان دست‎ ‎داشتند و آنان گرد هم جمع شده مسائل عقلی و دینی و اجتماعی را مطرح و با دقت و تبادل نظر در‎ ‎آنها خوض می کردند و در پایان بحث و کنجکاوی دقیق هر چه به نظر شان پسندیده و درست می‎ ‎آمد بر آن اتفاق می نمودند و نتیجه افکارشان به صورت مقالات و رساله ها بیرون می آمد که این آثار به صورت رساله های اخوان الصفا‏‎ ‎امروز هم در دست است

رسائل اخوان الصفا مشتمل بر ۵۱ مقاله است‎ . ‎پنجاه مقاله هر کدام مربوط به یکی از فنون طبیعی و ریاضی و الهی و مسائل عقلی و‎ ‎اجتماعی و غیره و مقاله پنجاه و یکم در اقسام مسائل به ایجاز و اختصار و در ذیل‎ ‎مقالات کیفیت معاشرت اخوان صفا و خلان وفا و شروط داخل شدن درانجمن آنها نوشته شده‏‎ ‎است‎ .

‎پاره ای از مقالات این گروه به حدی پخته و استوار به رشته تحریر در آمده است که بعد از حدود هزار سال‎ ‎اکنون هم مورد قبول و پسند علما است و حدود فکر و اطلاعات بشری پس از ده قرن وارسی‎ ‎و کنجکاوی هنوز به جایی افزون تر و بالا تر از آنها نرسیده است. از روی این گونه نمونه ها می توان‎ ‎استنتاج نمود که مسلمین به مدت دو سه قرن تا چه پایه در معارف بشری پیشرفت کرده بودند.

مولفان این رسائل هیچ گاه نام خود را آشکار نمی ساختند اما در نشر افکار و عقاید خویش بسیار ساعی بودند‎ ‎و مقالات آنها به مدت حدود یک قرن در سراسر بلاد و ممالک اسلامی انتشار یافت و فکر ها‎ ‎را به خود متوجه و در مجامع علمی و دینی گفتگو ها و بحث و جدل هایی برپا نمود.

رضا نصیری